HAVUÇ

Havuç (Daucus carota)

• Maydanozgiller ( Apiaceae ) familyasından,  A-B-C-D-E vitaminlerini ihtiva eden, ülkemizde de çok miktarda tüketilen bir kış sebzesidir. 
• Anavatanı Anadolu’dur. 
• Her mevsimde tüketebilen bir bitkidir. 

Morfolojik Özellikleri

Kök

Tüketilen çeşitlerin büyük bir bölümünün yenen kısmı kazık kök olmasına karşın bazı havuç çeşitlerinde yenen kısım hipokotilden, bazı çeşitlerde ise yenen kısmın bir bölümü kazık kökten bir bölümü ise hipokotilden oluşmaktadır. Çeşitlere bağlı olarak  büyüklüğü değişebilmektedir. Bu nedenle  yetiştiricilikte seçilen türün kök özelliği ve kökün gelişmesi ile ilgili faktörler oldukça büyük önem taşır. Havuç bitkisinin kökü, optimum koşullarda 70 – 80 cm kadar derine gidebilir. Bu derinlik bazı çeşitlerde 40 – 50 cm olabilmektedir.

Havuç tohumunun çimlenmesinin ardından kök gelişimi başlar. Kök gelişimi ilk etapta yalnızca boyuna doğru ilerler. Kökün bu dönemde enine gelişimi yok denecek kadar azdır. Bu dönem birinci gelişme dönemi olarak adlandırılmaktadır. Birinci gelişim döneminde olası olumsuz çevre koşulları nedeni ile kök gelişimi yavaş olabilmekte ve kökte düz bir gelişim görülmeyebilir. Yetiştiriciliğin yapıldığı tarla taşlı ise kök gelişimi esnasında kökler bir taşa dokunduğunda yanlardan ilerleyebileceği yol seçerek gelişimine devam eder. Bu eğri gelişim hasat zamanına kadar devam edebilir. Birinci gelişme döneminde yaşanan kuraklık bitki gelişimini olumsuz etkiler. Üretimde, tohumdan hasada kadar olan zaman zarfında yaşanan olumsuz iklim şartları, köklerin gelişmemesine ve çeşidin kendi özelliklerini tam olarak ortaya koyamamasına neden olur. Bu durum çeşit karşılaştırması ve ıslah çalışmalarında yanlış yönlendirmeye neden olabilir. Bu nedenle ıslah çalışmaları yürütülürken iklim şartları ve toprak yapısı göz önünde bulundurulmalıdır. Böyle bir durum özellikle tohum firmaları ve üreticiler arasında büyük anlaşmazlıklar olmasına neden olmaktadır.

Kök Depo Organları

2. kök gelişimi döneminde kök depo organları gelişmeye başlar. Bu dönemde kökte boyuna uzama neredeyse tamamen durmuş, enine gelişme büyük bir hız kazanmıştır. 2. kök gelişim döneminde oluşan olumsuz iklim şartları, düşük sıcaklıklar ve toprak besin maddelerinin yetersiz kalması, hasat edilecek olan havuçların ince kalmasına ve karotenoidlerce fakir olmasına neden olur. Karotenoid miktarı az olan ürünün rengi sarımsı olur. Çeşit özellikleri kendini gösteremez. Sebzenin silindirik yapısı bozulabilir. Yan köklerin fazla gelişebilir. Bu durum pazar değerinin düşmesine neden olmaktadır.

Havucun yenen kısmı iki bölümden oluşmaktadır. Bunlardan biri üzerinde yan saçak kökleri taşıyan ve havucun dış kısmını oluşturan soymuk doku, bir diğeri ise havucun merkezinde yer alan odunsu dokudur. Havucun dış kısmı yani soymuk doku renk maddesi ve vitamin açısında odun dokuya göre daha zengindir ve daha gevrek yapıdadır. Yan kökler soymuk dokunun içinden dışarı doğu uzanırlar. Odun dokusu besin içeriği ve renk maddesi açısından soymuk dokuya göre daha fakirdir. Soymuk dokuya göre daha açık bir renge sahip olan odun doku yenme kolaylığı açısından da uygun değildir. Bu yüzden üreticiler üründe soymuk dokunun daha fazla olmasını isterler.

Gövde

Havuç bitkisinin 2. Yılında, bitkinin üst kısmında oluşan rozet şeklindeki yaprakların ortasından havuç gövdesi oluşur. Bitkinin boyu çeşide, iklim şartlarına ve topraktaki besin maddelerinin yeterliliğine göre ortalama 150 – 160 cm’ye kadar uzar. Gövdenin en uç kısmında bir çiçek şemsiyesi bulunur. Yapraklar aşağıdan yukarıya doğru daha küçük olmak üzere gövdenin üzerinde yer alır. Gövde boyuna çizgilidir. Üzerinde tüyler bulunur. Gövdesi dayanıklı olan bitki ayrı bir desteğe ihtiyaç duymaz.

Yaprak

Havuç bitkisi çok fazla yaprak taşıyan bir bitkidir. Vegetatif döneminde bolca yaprak oluşturur. Yaprak boyları ortalama 40 – 50 cm kadardır. 2. yılda da yaprak oluşumu çok fazladır. Bileşik yapıya sahip olan yapraklar ince ve iğneli bir yapıya sahiptir. Üzerinde tüy bulunduran bu yaprakların üst kısımları parlaktır. Yaprak saplarının üzerinde de tüyler bulunur. Yapraklar açık yeşilden koyu yeşile doğru giden bir renk tonuna sahip olabilirler. Bazı çeşitlerinde ise gri yeşil yapraklar görülmektedir. Erkenci çeşitlerdeki yaprak sayısı geç çeşitlere göre daha fazladır.

Çiçek

Havuç bitkisi çiçeklerini ikinci yılında oluşturur. Şemsiye şeklinde çiçeklere sahiptir. Bitkinin en üst kısmında ana şemsiyede ilk çiçeklenme görülür. Şemsiyeler boyutlarına göre gruplandırılır. En büyük şemsiyeye birincil şemsiye adı verilir. En küçük şemsiye ise dördüncül şemsiyedir. Her şemsiye yüzlerce çiçek sapını çiçeği üzerinde taşır. Başlangıçta ucu kapalı olan bu şemsiyeler bitki olgunlaştıkça açmaya başlarlar. Çiçeklerin hepsi açıldığında ilk etapta dik olan çiçek sapları yere paralel bir hale gelirler. Bu çiçek saplarının üzerinde beyaz renkli taç yapraklar oluşur. Her çiçekte beş tane taç yaprak bulunmaktadır. Genelde beyaz renkte olan taç yapraklar bazı çeşitlerde mor renk oluşturabilirler. Döllenme olayı böceklerin sayesinde gerçekleşir. Tepecik reseptif hale gelene kadar polen keseleri patlayarak tozları ortaya saçılmış olur. Havuç bitkisi kendine kısır bir bitki değildir. Aynı bitki üzerindeki farlı çiçekler birbirini dölleyerek kolayca tohum elde edilebilmektedir. İzolasyon mesafesi en az 500 m olmalıdır.

Tohum 

Meyve 2 parçadan oluşmaktadır. Tohum olgunlaşırken orta kısım birbirinden ayrılır. Uç kısımlar hala birleşik haldedirler. Tohumun üzerinde meyve yaprakları bulunur. Tohumun üzeri bir zar tabakası ile sarılır. Tohumlar boyuna çizgilidir. Tohumun üzerinde yer alan tüyler tohumların birbirine yumak şeklinde sarılmasını sağlar. Bu tüylerin uç kısımları çengellidir. Tohumlar ortalama 2 – 4 mm uzunluğundadır. Enleri ise ortalama 1 – 1,5 mm’dir. Tüyleri alınmış 400 – 500 tohumun ağırlığı 1 gr kadardır. Tohumlar optimum koşullarda 3 – 4 yıl muhafaza edilebilir. Tohum ağırlığının % 20 – 30’u tüylerdir. Ekimi yapılacak olan tohumların tüyleri alınmazsa, tohumlar birbirine tutunacağından dolayı sıra arası mesafe korunamaz. Hasat edilen tohumlar dinlenmeye ihtiyaç duymadan direk olarak çimlenmeye bırakılabilirler.

İklim İstekleri

Serin iklim sebzesi olan havuç, erken dönem soğuklarına dayanıklı olması nedeniyle serin bölgelerde ilkbahar aylarında, ılıman bölgelerde ise kış aylarında rahatlıkla üretimi yapılabilir. Çok fazla yağış ve nem seven bir bitkidir. Fakat yine de aşırı sulama bitkiye zarar verecek ve verimi düşürecektir. Sıcaklık havucun rengine direk olarak etki etmektedir. Serin ve yağışlı geçen sezonlarda açık renkli havuç elde edilmektedir. Yüksek sıcaklıklarda bitkinin boyu kısa kalmaktadır. Düşük sıcaklıklarda ise havuç renk ve çapı istenilmeyen değerlere ulaşır. Bitki için optimum sıcaklık 20 °C’dir.

Toprak İstekleri

Havuç bitkisi toprak istekleri açısından kaprisli bir bitkidir. İyi bir verim alınması isteniyorsa hafif bünyeli topraklar tercih edilmelidir. Bu tür topraklarda kültürel işlemler kolay uygulanabildiği için yüksek kaliteli ürünler elde edilebilmektedir. Uygun çevre koşulları sağlandığında killi topraklarda yüksek verim elde edilir. Fakat killi topraklarda üretilen havuçlarda yan kökler çok fazla uzayacağı için havucun yıkaması da zorlaşır. Bu yüzden taze tüketim için uygun olmaz. Bu tür topraklarda elde edilen havuçlar konservelenerek piyasaya sürülmektedir. Hafif bünyeli topraklarda üretilen havuçlar ise taze tüketime uygun olurlar.

Toprak Hazırlığı ve Ekim

Kaliteli bir havuç yetiştiriciliği yapmak için toprak yapısı çok önemlidir. Bu nedenle yetiştiricilik yapılacak olan toprağın havuç yetiştirmeye uygun olup olmadığı belirlenmelidir. Seçilen toprağın killi bir yapıda olmaması ve zararlı organizmalar bulundurmaması gerekmektedir.

Havuç bitkisi gelişimi yavaş olduğu için yabancı otlar havuçtan daha önce çimlenerek havuç bitkisini baskılayabilir. Bu yüzden tarla seçimi yaparken yabancı ot durumu büyük önem taşımaktadır.

Havuç tohumu oldukça küçük bir boyuta sahiptir. Tohumlardan tam randıman alınabilmesi için toprak iyi işlenmeli ve toprakla tohumun teması arttırılmalıdır.

Ekim için hazırlanmış toprağa mibzerle ekim yapılmalıdır. Dönüm başına 600 – 800 gr havuç tohumu ortalama 2.5 – 3 cm derinliğe ekilmelidir. Havuç bitkisinde sıra arası mesafe 25 ile 30 – 40 cm olup sıra üzeri mesafe ise 5 – 12 cm’dir. Havuç tohumu 10 °C’nin üzerinde çimlenmektedir. Eğer tohumun çimlenmesi için uygun şartlar olmazsa tohum kaymak bağlayarak uzun süre toprağın altında bozulmadan bekleyebilir. Bu bekleme sırasında oluşan yabancı otlar verim kaybına neden olur. Bu durumun önüne geçebilmek için ekim öncesi toprağı ilaçlamak gerekir.

Bakım

Tohumların çimlenmesinin ardından sıra üzeri seyreltme yapılması için bitkinin 2 – 3 gerçek yaprak oluşturması beklenir. Bu seyreltme işleminin işçi maliyeti çok yüksektir. Bu mibzerle, kaliteli tohumlar kullanılarak ekim yapılmalıdır. Seyreltme işlemi bittikten sonra yabancı otlar el ile yolunur ve düzenli sulama yapılır.

Gübreleme

Havuç bitkisinin beslenmesinde ve kalite ve verimin yüksek olması için azot ve potasyumun önemi büyüktür. Bitki azotu nitrat formunda tercih eder. Potasyum, havuçtaki şeker oranının artmasını sağlar. Havuç tohumlarının çimlenme döneminde ve bitkinin gençlik zamanında bitki tuza karşı oldukça hassastır. Bu nedenle ekim esnasında gübreleme yapılmaması önerilir. Üretimde organik gübreler tercih edilmeli bitkinin erken döneminde inorganik gübrelerden kaçınılması gerekir. Ekimden bir hafta öncesine kadar gübreleme yapılmamışsa, gübreleme için 2 – 3 yapraklı dönemin beklenmesi uygun olur. Dönüm başına 8 – 10 kg saf azot, 8 – 9 kg fosfor ve 12 – 16 kg potasyumlu gübre verilmelidir. Uygulanacak olan gübre 10 – 15 cm derinliğe karıştırılmalıdır. Azot gübresinin yarısı ekim öncesinde, diğer yarısı ise 3 – 4 yapraklı dönemde uygulanmalıdır.

Sulama

Havuç yetiştiriciliğinde sulama, ilk ve ikinci dönemde çok önemlidir. Birinci dönemde sulama yetersizliği varsa havuç boyu kısa olur. İkinci dönemde sulama yetersiz kalırsa havuç kalınlaşamaz. Düzensiz sulama havucun çatlamasına ve pazar değerinin kaybolmasına neden olur.

Havuç Hasadı ve Depolama

Havuç hasadı birkaç hafta sürmektedir. Eğer hasat zamanından önce yapılırsa cılız, açık renkli ve lezzetsiz havuçlar elde edilir. Yapılan hasat sofralık havuç olarak değerlendirilecekse hasat zamanı iyi belirlenmelidir. Aksi halde hasat edilen havucun pazar kalitesi düşük olacaktır. Havucun olgunlaşma süresi çeşide göre farklılık göstermektedir. Bazı çeşitlerde 8 – 10 hafta sürede hasat zamanı gelmesine rağmen bu süre bazı çeşitlerde 16 – 18 haftayı bulabilmektedir.

Hasat edilen havucun kullanım yerine ve yetiştiricilik yapılan tarlanın büyüklüğüne göre elle veya makineyle hasat tercih edilebilir. Havuç hasat edildikten sonra kapalı bir alanda uzun süre depolanırsa, havuçta acılaşma görülür. Bu durumun yaşanmaması için hasat edilen havuç dere kumu içerisinde serin bir yerde muhafaza edilmelidir.

Depolamada sıcaklık aralığı 3 – 5 °C’dir. Hasat edildikten sonra depolanacak olan havuçların, hasat esnasında yara almamasına dikkat etmek gerekir. Aksi halde depolanan havuçlara hastalıklar bulaşabilir ve ürün pazar kalitesini yitirebilir.

Verim

Havuç yetiştiriciliğinde elde edilen ürün miktarı ekimi yapılan havucun çeşidine, sıra aralığına ve hasat zamanına göre değişiklik göstermektedir. Erkenci çeşitlerde 2,5 – 3 ton, geçici çeşitlerde ise ortalama 3 – 4 ton havuç hasat edilebilir. Optimum koşullarda bu sayılar 1 ton kadar bir artış gösterebilmektedir.

Havuç Tohumu Üretimi

Havuç tohumu üretimi için ülkemiz çok uygun ekolojik özelliklere sahiptir. Tohum üretimi yapmak için öncelikle Pazar değeri yüksek havuca sahip bitkiler seçilir. Tohum üretimi yapılacak olan tarlaya sıra arası 70 – 80 cm. sıra üzeri mesafe ise 30 cm olacak şekilde  dikim yapılır. Dikilecek olan havuç, üst kısmında 2-3 cm yaprak sapı kalacak şekilde tıraş edilerek 2 – 3 cm derinliğe dikilir. Dikilen havucun çiçeklenmesi ve olgunlaşması beklenir. Tohum üretiminde potasyum büyük öneme sahiptir. Çiçek şemsiyeleri kademeli olarak oluştuğu için tohumların olgunlaşması da kademeli olarak gerçekleşir. 8 – 10 cm uzunluktaki çiçek şemsiyeleri hasat edilerek havadar bir yerde kurutulur. Bir dönüm alandan ortalama 80 – 100 kg havuç tohumu elde edilir. Bu değer tüyleri alınmış tohumu ifade etmektedir. İlk çiçeklenme ve sonraki çiçeklenmede elde edilen tohumların büyüklükleri farklılık göstereceği için ekim makinelerinde kalibrasyon sorunu ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle tohumlar büyüklüklerine göre gruplandırılmalıdır. Kış mevsimi donlu geçiyorsa tohumluk bitkiler dere kumu içerisinde 3 – 5 °C’de muhafaza edilmeli ve don tehlikesi ortadan kalktıktan sonra dikimi yapılmalıdır.

Yabancı Ot Mücadelesi

• Havuç yetiştiriciliğinde yabancı otların verime etkisi çok fazladır. 
• Havuç tohumlarının çimlenme ve sürme hızları yavaş olduğu için havuç bitkisi yabancı otlara göre daha yavaş bir gelişim gösterir. 
• Bu nedenle yabancı ot mücadelesi son derece önemlidir. 
• Mücadele yapılmadığı durumlarda % 40 – 60 arasında verim kaybı yaşanabilir.

Havuç Yetiştiriciliğinde Görülen Başlıca Hastalıklar

• Havuçta Külleme / Erysiphe heraclei – Leveillula taurica
• Domates Öz (Gövde) Nekrozu / Pseudomonas corrugata, P. viridiflava, P. cichorii, P. mediterranea, Erwinia carotovora subsp. carotovora, Erwinia carotovora subsp. atroseptica, E. chrysanthemi
• Kök Çürüklüğü (Çökerten) / Phythium spp., Rhizoctonia spp., Fusarium spp., Alternaria spp., Sclerotinia spp.
• Biber Kök Boğazı Yanıklığı / Phytophthora capsici
• Adi Uyuz / Streptomyces scabies
• Beyaz Çürüklük / Sclerotinia sclerotiorum

Havuç Yetiştiriciliğinde Görülen Başlıca Zararlılar

• Havuç Sineği / Psila rosae
• Toprak Pireleri / Phyllotreta spp., Epithrix hirtipennis

Havucun Faydaları

• İçerdiği yüksek A Vitamini sayesinde göz sağlığını korur. 
• Gece körlüğünü önler. 
• Katarakt riskini azaltır.
• Vücudun asit – alkali dengesinin korunmasına yardımcı olur.
• Mide ülserlerine karşı koruyucudur.
• Kanın toksinlerden temizlenmesini sağlar.
• Diş sağlığına iyi gelir.
• Beta karoten içeriği sayesinde kansere ve kalp hastalıklarına karşı korur.
• Sinir hücrelerinin yenilenmesine yardımcı olur.
• Cildi temizler.
• Antiseptik özelliği vardır.
• Kilo vermeyi kolaylaştırır.