ÇAY

ÇAY (Camellia sinensis (L.) (Kutze.)

İngilizce Adı: Tea

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Theaceae familyasının Camellia cinsine ait çok yıllık çalı türü bir bitkidir. Yıl boyunca yaprağını dökmez. Tıbbi ve aromatik özelliğe sahiptir. Yaprakları eliptik şekilli, derimsi, kenarları dişli ve rengi yeşildir. Erselik olan çiçeklerinde yabancı döllenme hakimdir. Yaklaşık bir yılda olgunlaşan meyveleri kalın ve sert kabukludur. 2-3 cm çapında olan meye 1-4 bölmelidir. Her bir bölmede 1-2 cm çapında ve 0,6-0,7 gr. ağırlığında tohum bulunur.

KULLANILAN KISIMLARI:

Yaprakları.

ETKEN MADDELERİ:

Polifenolikler ve terpenoitler. Kafein, kateşin, theaflavin, teonin.

TIBBİ DEĞERİ VE TİCARİ KULLANIM ALANLARI:

Herbal çay (siyah ve yeşil çay) olarak, ilaç-parfüm-kozmetik yapımında. Çay yaprakları polifenolik maddelerce çok zengin olduğundan güçlü antioksidan ve antibiyotik etkisi vardır. Kaliteli bir siyah çayda theaflavin/thearubin oranı 1/10, kafein oranı %2-5 ve teanin oranı %1-2 olmalıdır.

Çay, içildiğinde uyarıcı, midevi ve idrar söktürücü etkilerde bulunur. Çay tohumlarında %30 oranında yağ bulunur. Çay tohumu yağı yüksek omega yağ asitleri (%60 oleik ve %20 linoleik) içeriği ile kaliteli bir yemeklik yağdır.

YETİŞTİRİCİLİĞİ:

Türkiye'de ekonomik olarak sadece Doğu Karadeniz Bölgesinde (özellikle Rize) yetiştirilen çay, yağışın bol ve düzenli olduğu (yıllık yağışı 2000 mm'den ve bağıl nem oranı %70'den az olmayan), sıcak ve ılıman (yıllık sıcaklık ortalaması >14 °C) iklim bölgelerine ve asit karakterli (pH 4.5-5.8) topraklara ve eğimli arazilere çok iyi uyum sağlamıştır.

Hem tohumla (generatif olarak) hem de çelikle (vegatatif olarak) yetiştirilebilen bir bitkidir. Olgun ve iri çay tohumları birkaç gün suda şişirildikten sonra sıra arası 100-120 cm ve sıra üzeri 50-60 cm olacak şekilde açılan çukurlara 3-5 adet bırakılarak ekimi yapılır.

Türkiye'de çay bahçeleri çoğunlukla bu şekilde tohumla tesis edildiğinden aynı çay bahçesinde dahi genetik çeşitlilik vardır. Bu tür olumsuzlukları gidermek için son yıllarda çaylıklar köklendirilmiş çelikler ile tesis edilmektedir. Kalitesi ve verimi yüksek olan ocaklardan alınan 4-5 cm uzunluğunda tek yapraklı çelikler Perlit veya kompost (pH'sı 4.5-5.5 olan) ortamına dikilir. Köklenen çelikler polietilen torbalarda birkaç yıl büyütüldükten sonra dikime hazır hale gelen fideler elde edilir. Çay bitkisi ayrıca aşılama, daldırma ve doku kültürü yöntemleri ile de çoğaltılabilmektedir (Zengibal ve Haznedar 2013).

Çay bitkilerine şekil vermek, terbiye etmek, uyku devresini kısaltmak, yaşlanmayı geciktirmek, uygun toplama yüksekliği kazandırmak, verim ve kaliteyi artırmak için budama yapılır. Üç yaşını doldurmuş çay bitkileri güz veya bahar aylarında en 20 cm yukarıdan budanarak şekil budaması yapılır. Ürün budaması, her yıl mayıs ayından ekim ayına kadar üç veya dört kez kırkım şeklinde yapılır. Ancak her kırkım tabla (toplama) seviyesini 5-10 cm arttırır. Toplama yüksekliğini sabit tutmak için her yıl uyku devesinde (kasım ayından mart ayına kadar) çırpma budaması yapılır. Ekonomik ömrü dolarak verimden ve kaliteden düşen çaylıklar 5-7 yılda bir yerden 20 cm yüksekten budanarak gençleştirme budaması yapılır.

Çay tarımı yapılan topraklarda yüksek verim ve kalitede yaprak üretebilmek için kompoze gübreden (25:5:10 N:P:K) bahar mevsiminde 30 kg/da, yaz mevsiminde 20 kg/da ve güz mevsiminde 20 kg/da olmak üzere taç iz düşümüne düşecek şekilde verilmelidir. Ayrıca mikrobiyal gübreler ile ahır gübreleri de toprak verimliliği için çok önemlidir.

HASAT:

Çay hasadı Nisan ayının ortasında başlar ve Ekim ayı sonuna kadar devam eder. Her yıl Mayıs ayından başlayan ve Ekim ayına kadar devam eden (yaklaşık 6 ay) hasat sezonunda üç sürgün dönemi (15 Nisan-15 Haziran, Temmuz 15-Ağustos, 15 Ağustos-Ekim) vardır. Her bir sürgün döneminde hasadın erken ya da geç yapılmaması gerekir. Erken yapıldığında verim, geç kalındığında ise kalite düşer. En kaliteli kuru çay 2,5 olarak tarif edilen tepe tomurcuğu ve tepe tomurcuğunu takip eden ilk iki yaprağın kırkılmasıyla elde edilen çaydır.

ÇAYIN FABRİKASYONU:

İşleme biçimine göre siyah çay (mayalanmış), yeşil çay (mayalanmamış) ve yarı-mayalanmış çay olarak başlıca üç çeşit çay üretilmektedir. Siyah çay (Camellia sinensis) türünün uç sürgün yapraklarının sırasıyla soldurma, kıvırma, kesme, oksidasyon ve kurutma gibi üretim aşamalarından geçirilerek elde edilen üründür. Uygun şekilde hasat edilmiş taze çay sürgünlerinin mamul siyah çaya dönüştürülmesinde ORTODOX ve CTC olarak başlıca iki yöntem vardır (Çebi 2012, Ilgaz ve Tanyel 2012). Kateşinler çayın oksidasyonu (fermantasyonu) sırasında enzimatik oksidasyona uğrayarak theaflavin ve thearubijin gibi siyah çay pigmentlerinin oluşmasına neden olur. Yeşil çay üretiminde ise soldurma ve kurutma işlemleri çok kısa tutulur, oksidasyona izin verilmez. Türkiye'de üretilen siyah çayın theaflavin içeriği 0,2-5 umol/g arasında olup, daha yüksek kalite için theaflavin içeriği yüksek çay çeşitlerinin geliştirilmesine ihtiyaç vardır.