GEVEN

GEVEN (Astragalus L.)

İngilizce Adı: Milk-vetch (gum-tragacanth)

Mahalli Adları: Geven, Boz geven, Zamk geveni

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

(Leguminosae) Fabaceae familyasının bir cinsi olan Astragaluslar bir veya çok yıllık genellikle odunsu yapıdaki bitkilerdir. Ekilmemiş yerler tepeler ve kumlu sırtlarda bulunurlar. Kitre zamkı veren Astragalus türleri yaklaşık oniki adet olup bu türler, Türkiye, İran, Kafkasya ve Afganistan’ın dağlık bölgelerinde yetişmektedir.

Ülkemizde kitre zamkı veren Astragalus türleri A. aureus willd., A. gummifer Lab., A. kurdicus Boiss. Var kurdicus (Syn: A. stromatades bunge) ve A. microcephalus Willd, olup; genellikle Doğu ve iç Anadolu bölgesinin steplerinde 1300-3500 m rakımlar da bulunmaktadır. Bunların içinde en önemli tür A. gummifer L. yurdumuzda Erzincan, Bingöl Diyar bakır, Hakkari, Kayseri, Kahramanmaraş Mersin, Niğde yörelerinde 1300-1800 m. yükseltilerde orman, step ve dağ yamaçlarında bulunur.

Başlıca kitre üretimi yapılan bölgelerimiz ise: Diyarbakır, Isparta, Burdur, Kütahya, Denizli, İzmir, Muğla, Ankara, Sivas, Erzincan, Gümüşhane ve Adana dır.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Gevenler çok yıllık, otsu veya odunsu yapıda olan bitkilerdir. Bir yıllık türleri de bulunmaktadır. Boyları 10 cm.-1,5 m. arasında değişen Gevenlerin yaprakları tüysü bileşik yapıdadır. Bir tanesi uçta olmak üzere diğerleri almaçlı dizilmiş çift sayıdaki yaprakcıklardan oluşmuştur. Dikenli olan türlerde tüysü yaprağı oluşturan yaprakcıkların zamanla dökülmesi ile yaprağın orta damarı sert bir diken halini alır. Mayıs-Ağustos ayları arasında çiçek açarlar. Önem türlerin botanik özellikleri şöyledir:

A. aureus Willd.: Halk arasında Altın geveni olarak bilinen bu tür, özellikle İç Anadolu Bölgesi ile Doğu Anadol’unun bir bölümünde bulunur. Yapraklan 6-8 Çift yaprakcıktan oluşmuştur. Yaprakcıkları eliptik şe-kilde, sivri uçlu ve yatık tüylüdür. Uzunca bir çiçek sapının ucunda, 4-6 adet sarı renkli çiçek küremsi salkım halinde toplanmıştır.

A gummifer Labill: Zamk geveni olarak bilinen bu tür, Ülkemizde de yetişen geven türlerinin en önemlilerinden biri olup. 40 80 cm. yüksekliğinde çok dallı bir çalı görünümündedir. Yaprakları 4-6 çift, uzunca şekilli yaprakcıklardan oluşmuştur. Daha çok Doğu Anadolu, Güney Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgesinde Erciyes eleklerinde yayılış gösteren bu beyaz renkli çiçekleri 2-5 çiçekten meydana gelen durumlar halinde dalların koltuğunda yer alırlar.

A. kurdicus Boiss. var. kurdicus (Syn: A stroma tades Bunge): Kurt geveni olarak yöre halkınca bilinen bu tür, diğerlerinden farklı olarak 1-1.5 m. Boyundadır. Yaprakları 5-8 çift yaprakcıktan meydana gelmiştir. Yaprakcıklar dar-uzun yapılı, beyaz-gri renkli ve tüylüdür. 4-5 li guruplar halinde toplanmış pembe renkli, çiçekleri yaprak veya dalların koltuğunda toplu halde bulunurlar. Bu tür özellikle Kahramanmaraş çevresinde ve Ağrı dağı dolaylarında, Güney ve Orta Anadolu da yayılış gösterir.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Bitkinin dal ve gövdesinin patolojik değişikliği sonucunda gövde üzerindeki berelerden tabii olarak ya da, keskin bıçaklarla özel olarak yapılan yaralamalardan sonra dışarıya sızan ve “kitre zamkı' adı verilen zamk kullanılmaktadır Kendi kendine oluşan kitreye “finde” veya "taraganton” adı verilmektedir.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

Yaralama ile kitre elde edilmesi için, Temmuz ayı ortasından sonra, amaca uygun keskin özel bir bıçakla bitkinin gövde ve dallarına yara açılmaktadır. Yaralama sonucunda bitki üzerinde biriken zamk yaklaşık olarak yaralama işleminden 10 gün sonra toplanmaya başlanmaktadır.

İlk toplanan mahsul yarı şeffaf, beyaz renkte daha sonra elde edilenler ise, kalın tabakalar halinde ve sarımsı renktedir. Toplama işlemi elle yapılmakta, toplanan mahsul toplayıcının belinde asılı olan torbaya doldurulmaktadır. Ortalama olarak bir işçi bir günde 1-2 kg. zamk toplayabilmektedir,

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLAMA: 

Toplanan kitre zamkını, köylüler çuvallar içinde muhafaza etmektedir. Ticaretini yapan kimse veya kişilerce de bu mal kalite sınıflarına ayrılarak ayrı ayrı ambalajlanmakta ve satışa çıkarılmaktadır. Depolanacak kitre zamkı, ambalajlanarak veya çuvallar içerisinde, havadar ve rutubetsiz depolarda saklanmalıdır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Suda bekletildiğinde şişerek pelteleşen kitre bir polisakkarit karışımı olup, suda çözünen kısmını, bir karbonhidrat bileşiği olan “taragacantin”, suda çözünmeyen kısmını da bassaron teşkil eder. Bassaron daha komplike yapıya sahip bir madde olup, zamkın %60-70 ini oluşturur. Zamkın geri kalan % 8-10 unu arabin, % 2-3 ünü nişasta, % 3 ünü selüloz ve bazı mineral maddeler oluşturmaktadır.

SANAYİDEKÎ KULLANIM ALANI:

M Ö 3. asır dan beri bilinen en eski ilaç hammaddesi olan kitre, ar tık tıbbi amaçla kullanılmamaktadır. Bugün için eczacılıkta sadece süspansiyon, tablet, pastil vs. nin imalinde kullanılmaktadır. Ayrıca kâğıt endüstrisinde do yapıştırıcı olarak yararlanıldığı gibi tekstil endüstrisin de de aprelemede ve kumaşlara parlaklık verilmesin de yararlanılmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULANIM ALANI:

Halk arasında geven bitkisinden elde edilen kitre basit yapıştırıcıların yapımında ve dokumaların boyanmasın da boyalara katılarak, dokumalardaki boyaların kalıcılığı ve parlaklığının sağlanmasında kullanılır.

Bunun yanında geven bitkisi hayvan yemi ve yakacak olarak kullanılmakta, İç Anadolu’nun bazı bölgelerinde de geven gövdelerinden odun kömürü dahi elde edilmektedir.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Kitre bugün için drog olarak kullanılmamaktadır.

STANDARDI:

Türk Standartları Enstitüsü tarafından 1967 yılında hazırlanan TS 823 numaralı standarda göre kitre üretim şekline göre yaprak kitre ve fir- de olarak iki ana gurup altında toplanmıştır.

Yaprak kitre de kendi içinde A, B, C olarak 3 ana alt sınıfa, bunlarda tekrar üçer guruba ayrılmaktadır.

Firdeler için ise aynı sınıflandırma söz konusu olup- su miktarının % 16 yı aşmaması gerekmektedir.