YÜKSÜK OTU

YÜKSÜK OTU (Digitalis L.)

İngilizce Adı: Foxglove

Mahalli Adları: Yüksük otu, Mayasıl otu, Parmakcık otu.

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Scrophulariaceae familyasının bir cinsi olan Digitalislerin Avrupa, Batı Asya ve Akdeniz bölgesinde tabii yayılış gösteren yaklaşık 40 türü olup bunların 10 tanesi ülkemizde de tabii olarak bulunmaktadır. 

Bitkinin ülkemizdeki yayılışı türlere göre şöyledir.

- D. cariensis Boiss.: Muğla yüksük otu olarak bilinir. Güney Batı Anadolu dağlarında, Akşehir (Sultandağı), Eğridir, Aydın (Paşa yaylası), Muğla-Fethiye arasındaki bölge, Baba dağı, Antalya-Kemer arasında kalan bölge ve Tahtalı dağda bulunur.

- D davisiana Heyw.: Alanya yüksük otu olarak bilinen bu tür, Alanya yaylalarında (Deretürbenaz), Isparta (Dedegöl dağı), Mersin, Anamur ve Ermenek dağlarında bulunmaktadır,

- D. ferruginea L. subsp. ferruginea: Pas renkli yüksük otu; İstanbul (Aydos dağı, Paşabahçe, Beykoz, Polonezköy, Alemdağı, Yuşadağı), Trakya (Demirköy, Mahyadağı), Uludağ (eteklerden 2000 m yüksekliğe kadar), Karadeniz bölgesinde (Bolu, Abant Sinop, Samsun) ve Konya civarında az miktarda bulunur. Kuzey ve Orta Anadolu ile Toroslar genel yayılış sahasıdır.

- O. ferruginea L. subsp. schischkinii (İvan.) Werner: Trabzon’da yaygın olarak bulunduğundan Trabzon yüksük otu olarak bilinir, Zigana dağlarında bulunur.

- D. grandiflora Mill. (Syn: D. ambigua Murr.): Büyük çiçekli yüksük otudur. Uludağ ve Kırklareli (Dereköy) de bulunur.

- D. lanata Ehrh.: Yünlü yüksük otu olarak bilinir İstanbul (Çatalca, Halkalı), Kırklareli (Demirköy, İğneada, Malkara-Keşan arasındaki bölge), Gelibolu ve Çanakkale’de bulunur.

- D. Tamarckii İvan. (Syn: D. orientalis Lani.): Doğu yüksük otu olarak tanınan bu tür, Bolu, Bursa, İzmit, Bilecik, Samsun, Amasya, Gümüşhane, Ordu, Gire sun ve Trabzon ile İç Anadolu bölgesinde (Ankara, Akşehir, Çankırı’da ve Kastamonu’da) yayılış göstermektedir.

- D. purpurea L.: Kırmızı çiçekli yüksük otudur. Genellikle bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetiştirilir.

- D. viridiflora Lind L.: Yeşil çiçekli yüksük otudur. Kırklareli’nde Demirköy ormanları ve Manya dağında bulunur.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

- D. cariensis Boiss.: Ülkemiz için endemik iki türden biridir. Boyu 0.50 m. ile 1.5 m. arasında değişen bu tür D. orientalise oldukça benzer. Gövde üzerindeki yapraklar 4-14 mm. genişliğindedir. Kenarları hafifçe dişli olup damarları paraleldir. Sık salkım şeklinde çiçek durumu vardır. Çiçek durumu ekseni üzerinde saplı salgı tüyleri bulunmaktadır.

- D. davisiana Heyw.: Ülkemizdeki 2. Endemik yüksük otu türüdür. Gövde uzunluğu 0 50-1.50 m. yüksekliğinde ve Haziran-Temmuz ayları arasında, sarı renkli çiçekler açan bir bitkidir. Dallı olan gövdesinde seyrek salgı tüyleri mevcut olup tüysüz varyeteleride vardır. Yaprakları 9-17 mm. uzunluk ve 27 mm. genişliğinde, kenarları hafif dişli, sivri uçludur. Üzeri salgı tüyleri ile kaplı olan çan şeklindeki çiçekleri tek taraflı salkım durumundadır. 1 mm. uzunluğunda esmer renkli tohumları vardır.

- D. Ferruginea L. subsp. ferruginea: İki veya diğer türler gibi çok yıllık 1 -3 m. yüksekliğinde, Temmuz-Eylül ayları arasında pas renginde çiçek açan, dalsız gövde yapısındaki bu türün çiçekleri; tüysüz eksen üzerinde sık çiçekli durum halinde toplanmıştır. Yaprakları sert derimsi, tam kenarları sivri uçlu ve paralel damarlıdır. Alttaki rozet yapraklar 10-40 cm. boyunda 2-4 cm. eninde olduğu halde gövde yapraklan, 10-15 cm. boyunda ve 2-3 cm. enindedir.

- D. Grandiflora Mill.: 0-40 -1.20 m. Boyunda, iki veya daha çok senelik dalsız gövdesi kadife gibi tüylerle kaplı olan bu tür, Hziran-Temmuz ayları arasında çan şeklinde, soluk sarı renkli esmer lekeli, 4-5 cm. uzunluğunda ve 2-6 cm. genişliğinde olup üst yüzleri yütsüz alt yüzleri özellikle damarlar boyuca çok tüylüdür.

- D. Lanatha Ehrh.: İki veya çok yıllık, Haziran-Temmuz ayları arasında sarımsı-mor renkli çiçek açan bu trün çiçek durumu çok çiçekli olup, çiçeklerin toplandığı eksen yünümsü tüylerle kaplıdır. 0.60-1.00 m. Yüksekliğindeki gövde dik, kırmızımsı renktedir. Yaprakları yuvarlağa yakın oval oup kenarları tam veya hafifçe dişlidir.

- D. Lamarckii İvam (Syn: D. Orientalis Lam.): Temmuz-Ağustos aylarında beyaz renkli çiçekler açan otsu bir bitkidir. Gövde uzunluğu 0.60 m.-1.00 m. Arasında değişir. Dalsız olan gövdesindeki yaprakları 4-15 cm. genişlik ve 15-20 cm. uzunluğunda, tam kenarlı ve hafifçe dişlidir.

- D. Purpurea Lind.: 5-150 cm. boyunda, Temmuz-Ağustos ayları arasında kırmızı çiçekler açan, gövdesi tüylü formdaki türdür. Gövde yaprakları sapsız, tüylü ve kenarları dişlidir. Rozet yaprakları ise saplı, ovale yakın şekilli sık tüylü olduğu gibi alt yüzlerinde de damar bariz şekilde çıkıktır. Esmer gri renkli tohumlarının boyu 0.6-0.8 mm. Kadardır. Daha çok süs bitkisi olarak yetiştirilir.

- D. Viridiflora Lind. L.: Temmuz-Ağustos ayları arasında yaklaşık 20 mm. Boyunda yeşil-sarı çiçekler açar. Çiçek durumu tek taraflı ve sık çiçeklidir.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Kendi aralarında zaman zaman karıştırılabilen yüksük otlar: diğer bitkilerle karıştırmamaktadır.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Bugün için özellikle; D. ferruginea L., D. lanata Ehrh, D. purpurea L. nin yaprakları tıbbi amaçla kullanılmaktadır.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

İki yıllık bitkilerin gövde ve rozet yaprakları, çiçek açma döneminde toplanır. Toplama elle yapılır. Yapraklarda glikozitler bulunmaktadır. Glikozitlerin oluşması güneş ışınları ile arttığından toplama işlemi, bitki yeterince güneş gör-dükten sonra yani akşam üstü yapılmalıdır.

KURUTMA ŞEKLİ VE OEPOLANMASI:

Kurutma işleminin hemen yapılması yapraklarda bulunan glikozitlerdeki parçalanmanın önüne geçilebilmesi yada minimumda tutulabilmesi için oldukça önemlidir. Kurutma işlemi geciktikçe glikozitlerdeki parçalanma hızı artar. Kurutma tercihen fırınlarda 60^oC civarında tam kuruluğa erişilinceye kadar yapılır. Kuruyan yapraklar saplarından ve diğer maddelerden temizlendikten sonra üzerinde bitkinin adı yazılan çuvallara doldurulur ve rutubet almayan depolarda muhafaza edilir.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Yapraklarda süksinik, formik, asetik, propiyonik asit gibi organik asitler, tanenler, maden tuzlar, hidroliz ve oksidasyona sebep olan fermenteler, antrakinonlar ve flavon türevleri ile glikozitler bulunmaktadır. Glikozitler ise kendi aralarında kardiotonik olan glikozitler ve kardiotonik olmayan glikozitler olmak üzere iki grupta toplanırlar. Tedavide bu yapraklara geniş kullanım alanı sağlayan “digitalin” adı verilen glikozittir.

SANAYİDEKİ KULLANMA ALANI:

Önemli tıbbi bitkilerimizden biri olan yüksük otlarının digital glikozidleri kalp ve damarlar üzerinde çok etkili olup zaman zaman kalp rahatsızlığı olanlarda görülen ödemlerin giderilmesinde kullanılmaktadır.

İlaç sanayinde ise bu digital glikozidlerden hazırlanmış birçok preparat kullanılmaktadır. Özellikle kalp yetmezliğinde baarıyla kullanılmaktadır. Tedavi amaçlı kullanılan glikozidler ise daha çok D. Grandiflora Mill. Ve D. Purpurea L. Türlerinin yapraklarından elde edilmektedir.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Bu bitkinin halk arasında kullanılmadığı bilinmektedir. Hatta geçmiş yıllarda da Anadolu’da yaşayan eski medeniyetlerde ve Arap dünyasında da bu bitkinin kullanıldığına dair bilgi bulunmamaktadır. Ancak eczacılar ve pratisyen hekimlerce tedavi amacıyla infüzyon ve tendür halinde hazırlanarak tıbbi amaçla zaman zaman kullanılmıştır. Bu bitkinin yaprakları oldukça zehirli olup, yetişkin bir insan için alınabilecek máximum günlük doz 1 gr. yüksük otu yaprağıdır. (Uzman birisine danışmadan kesinlikle kullanılmamalıdır.)

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Kalp yetmezliklerinde kan akışını düzenleyici olarak ve kalp rahatsızlığı olanlarda görülen ödemlerin, böbreklere zarar vermeden giderilmesinde oldukça etkilidir. Ancak 10 gr. kuru veya 40 gr. taze yaprak yetişkin bir insanda ölümle sonuçlanabilecek zehirlenmeler meydana getirir.