SAKIZ AĞACI

SAKIZ AĞACI (Pistacia lentiscus L.)

İngilizce Adı: Mastic tree, Lentisc.

Mahalli Adları: Sakız ağacı, Mezdeki sakızı, Mezeke sakızı, Damla sakızı, Sakızlık.

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Ege denizindeki adalarda özellikle Sakız Adasında, Batı Anadolu’da yetişen ve Akdeniz Makisi içinde yer alan bu bitki Anacardiaceae familyasının bir türüdür. Sakız ağaçları en fazla 3-5 m. ye kadar boylanan, kışın yapraklarını dökmeyen, sık dallı çalı ya da ağaççık görünümündedirler. Ağaca sakız denmesinin sebebi, dal ve gövdelerinin çizilerek sakız (mastix) elde edilmesindendir. Dünya üzerinde Akdeniz ve Ege Denizi kıyılarındaki ülke ve Kanarya Adalarında tabii olarak, özellikle Yunan adalarında çokça bulunur. Ülkemizde ise Güneydoğuda Hatay'dan başlayarak Güney Anadolu ve batıda Ege Bölgesinde (İzmir ve Çeşme dolayları, Menderes, Söke, Aydın. Milas) yayılış gösterir. İstanbul, Bursa ve Trakya'da da münferit olarak sakız ağacına rastlanmaktadır.

Bulunuş yerlerinde diğer maki bitkileriyle bir arada görüldüğü gibi ender olarak da kızılçam ormanlarının altında bulunurlar.

Dünya sakız (mastix) ihtiyacının yaklaşık olarak % 80-90 kadarı Sakız Adasındaki sakız ağaçlarından karşılanmaktadır. Çeşme'de bulunan Sakız ağaçları, eski bir kültürün kalıntılar olup yeni yetiştirme çalışmaları yapılmadığından bu tür ülkemizde zamanla yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Kışın yapraklarını dökmeyen 1-3 m. boyunda büyük bir çalı görünümündeki sakız ağacının gövdesi koyu renkli pullu kabukludur. Gövde dik sağlam yapılı ve silindir biçimindedir. Dalları ve gövdesi sakızlı ve kokuludur. Yeni sürgünler: kahverengi-kırmızı renkte ve tüysüzdür. Yaprakları oluşturan yaprakcık sayısı 4-10 arasında olup her bir yaprakçık 2-4 cm. uzunluğunda, mızrak biçiminde, kenarları düz, tüysüz sert, üst yüzleri parlak açık yeşil, alt yüzler ise donuk yeşildir. Nisan-Mayıs ayları arasında yeşilimtrak renkte açan küçük çiçekleri kısa sürgünler üzerinde salkım kuruluşundadır.

Meyveler sivri uçlu yuvarlakçadır. Önceleri kırmızı renkte olan meyveler olgunlaştıkça siyaha yakın bir renk alır ve kısa bir salkım halinde çoğu bir arada bulunur.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Ağaç gövdesine ve dallarına yara açılmak suretiyle elde edilen reçineli sakızdır.

TOPLAM A ZAMANI VE ŞEKLİ:

Haziran ayı içinde ucu eğri özel bir bıçakla gövde üzerine “V" şeklinde yan dallara ise dala dik gelecek şekilde fazla derin olmayan yaralar açılır. 1-2 saat içinde bu çizilen yerlerden reçineli "sakız” adı verilen bir madde akmaya başlar. 15-20 gün içinde katılaşma olur. Akan reçineli maddenin bir kısmı yere serilen temiz yaygılar üzerine akar bir kısmı da ağaç üzerinde kalır. Ağaç üzerinde kalan kısma damla sakızı adı verilerek daha çok tıbbı amaçla kullanılır. İyi bir ağaçtan yılda ortalama olarak 5 kg. kadar sakız elde edilir.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLAMA:

Çizgi açıldıktan sonra akan reçineli madde, çizme işleminden 15- 20 gün sonra katılaşıp sakız haline geldiğinde toplanarak rutubetsiz depolarda saklanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Toplanan soluk sarı renkli üzeri tozlu ve kolaylıkla kırılabilen parçacıklar halindeki sakız (mastix) % 1 -3 oranında uçucu yağ ve reçineden ibarettir.

Çizim işleminden hemen sonra akan sıvı reçinede uçucu yağ oranı daha fazla olup reçinenin içinde erimiş vaziyettedir. Kuruma sırasında uçucu madde kaybı olmaktadır. Reçine, diterpenik reçine asitlerini (mastikodienik asit ve oleanolik asitleri) taşımaktadır.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

Sanayide çeşitli ürünlere renk verici, yapıştırıcı, cilâ verici olarak, tütünlere koku verilmesinde, sakızın çeşitli organik çözücülerdeki çözeltileri kullanılmaktadır. Diş tozu ve diş dolgu maddelerinin yapımında aranılan bir madde olduğu gibi, eczacılık ve parfümeri sanayiinde ise fixatör olarak kullanılmaktadır. Şekercilikte ve içki yapımında da koku verici olarak geniş kullanım alanı bulmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Halk ilacı olarak ağız antiseptiği ve ağızda güzel bir koku bırakmak için kullanıldığı gibi bazı dondurma ve tatlıların yapımında da faydalanılır. Eski yıllarda balgam söktürücü olarak faydalanılmıştır. Sığla yağı, zift, çam sakızı ve diğer bazı maddelerle karıştırılarak Mısır’da mumyalama işlerinde yararlanıldığı da literatürde yer almaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Mideyi yatıştırıcı ve bazı preparatlara koku verici, ağız kokularını giderici, diş etlerini kuvvetlendirici özellikleri vardır.