MEYAN KÖKÜ

MEYAN KÖKÜ (Glycyrrhiza glabra L.)

İngilizce Adı: Root of licorice plent.

Mahalli Adları: Meyan, Biyan, Piyan.

GENEL BİLGİ VE YAYILIŞI:

Meyan kökü (Leguminosae) Fabaceae familyasından Glycyrrhiza glabra L. türünün toprak altı kuru kök ve rizomlarıdır. Bu rizom ve köklerin tatlımsı lezzetle olup orta çağdan bu yana biline bir bitkidir. Glycyrrhiza türleri dünyada Akdeniz ülkeleri, Kırım, Güney Rusya, Anadolu, Asya ve Orta Amerika ülkelerinde yayılmıştır. Drog olarak yabani bitkiler tercih edilmesine rağmen bazı ülkelerde tıbbi değeri olmayan türlerle karışmayı önleyebilmek için kültüre halde yetiştirilmektedir.

Ülkemizde 5 tür yetişmekte ancak bunlardan sadece bir tanesinin tıbbi değeri bulunmaktadır. Ülkemizde yayılış gösteren türlerden bazıları ve yayılma sahaları şeyledir:

G. glabra L. var glandulifera (Waldst.et Ktt.) Boiss.: Aydın, Uşak, Adana, Erzincan, Muş, Muğla, Antalya, İsparta, Mersin, Hatay, Mardin, Ankara, Kırşehir, Malatya, Tunceli.

G. glabra L. var. glabra: Kars, Siirt, Muş, Van, Kahramanmaraş, Gaziantep, Urfa, Diyarbakır,

G. echinata L.: Aydın, İzmir, Büyük Menderes kı-yıları, Ankara, Muğla, Antalya, Kahramanmaraş.

Bu bitkinin Ülkemizdeki yayılışı için; genel bir ifade olarak Trakya ve Marmara Bölgesi ile Karadeniz sahil şeridi hariç Anadolu’nun hemen hemen her yerinde alüvyonal vadi tabanlarında, orman açıklıklarında, maki ve step alanlarında bulunur denilebilir. Ancak Karadeniz bölgesinin iç kısımları, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu’da münferit yayılış göstermektedir. Özellikle nehir veya dere kenarlarındaki kumluklarda yetişir.

BİTKİNİN TEŞHİSİ: 

Meyan 90-120 cm. boyunda, çok yıllık otsu yapıdaki bir bitki olup gövdesi yukarıya doğru dik çıkar. Çiçekler mavi veya koyu leylak rengindedir. G. glabra L. türünün varyetelerinde çiçekler Haziran, Temmuz aylarında açarlar ve koyu leylak renktedirler

G. glabra L. var. glandulifera (Waldst. et Kit) Boiss.: Bu varyetenin yaprakları 7-11 parçalı, yaprakcıklar kısa saplıdır. Yaprakcıklar 2-4 cm. uzunluğunda alt yüzleri tüylü ve yapışkandır. Çiçekleri, 10-15 cm. uzunluğundaki çiçek kurulu üzerinde yer almakta dır. Çiçeklerin taç yaprakları 9-11 mm. uzunluğunda dır.

Bu türün meyveleri, bakla şeklinde (legumen; 5-25 mm. uzunluğunda, boğumlu silindirik biçimde, kırmızımsı kahverenginde olup çoğunlukla 3-5 adet böbrek şeklinde tohumludur.

G. echinata L.: Acı meyan ya da dikenli meyan olarak bilinen 1 -2 m. boyundaki bu türün diğerlerinden farklı olarak rizom ve kökleri tatlı değildir. Bu bitkinin gövdesi dik, tüysüz, dalları boyuna çizgili durumdadır. Yaprakları 9-11 adet sivri uçlu, elips biçimli, az tüylü yaprakcıklardan oluşmuştur. Meyveleri yanlarından basık, üzerleri dikensi tüylerle kaplı olup bir tohumludur: Meyve yapılarındaki farklılık sebebiyle G glabra türünün varyetelerinden rahatlıkla ayırt edilebilir. Çiçekleri bayazımsı mor renklidir

BİTKİNİN DİĞER BİTKİI FRI F KARIŞTIRILMASI:

Dier bitkilerle karıştırılması söz konusu olmayıp, tıbbi değeri olan G. Glabra L. Türü ile tıbbi ve sınai değeri olmayan G. Echinata L. Nin zaman zaman karıştırıldığı görülmektedir. Ancak “teşhis" bölümünde de bahsedildiği gibi bu iki türün meyvelerinden ayırt edilmesi oldukça kolaydır.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Kök ve rizomları ile bunlardan elde edilen meyan özü

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

Sonbahar aylarında köklerin topraktan çıkarılması şeklinde toplama yapılmaktadır.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI:

Toplanan meyan kökleri soyulduktan sonra veya soyulmadan açık havada, gölgelik yerlerde kurutulur. Daha sonra kök olarak ihraç edilmek amacıyla 30x30x90 cm. ebadında balyalar haline getirilerek havadar, rutubetli olmayan, güneş görmeyen depolarda depolanır.

Değişik amaçlar için ise meyan balı veya meyan öz t haline getirilir. Bunun için ufak parçalar haline getirilen meyan kökleri yıkanarak, mekanik olarak ezildikten sonra su ile kaynatılarak hamur haline getirilir. Bu hamur haline getirilen meyan kökleri bez torbalara doldurularak preslenir. Pres sonucunda elde edilen sıvı belli oranda buharlaştırılarak bal kıvamına getirilip dondurulmak suretiyle piyasaya sunulmak üzere ambalajlanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Meyan kökleri; nişasta, şeker (glikoz, sakkaroz), zamk, reçine, acı madde, flavon glikozitleri, glycyrrhizin, kalsiyum, azot, potasyum ve magnezyum, asparajin ile mannit ihtiva etmektedir. Bu maddelerin içinde bulunan Glycyrrhizin şekerden 50 defa daha tatlı olup köklerde bulunma oranı % 5-13 arasında değişmektedir. Ege bölgesinde yetişen türler üzerinde yapılan analiz sonuçlarına göre köklerde ortalama olarak % su, % 5.5 kül, % 31.9 hülâsa (zamk ve nişasta), % 1-5 glikoz, % 2.3 sakkaroz, % 4.7 reçine ve % 9.5 Slycyrrhizin bulunduğu tesbit edilmiştir.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

Sanayide çok kullanım alanı bulan meyan kökleri kola imalatında kişnişle karıştırılarak katkı maddesi olarak, bira üretiminde ise biralara köpük verilmesinde kullanılmaktadır. İlaç sanayiinde tat değiştirici olarak kullanıldığı gibi tabletlerin hazırlanmasında da kullanım alanı bulmakta ayrıca böbrek ve mide hastalıkları ile sinirlerin yatıştırılmasında kullanılan ilâçların terkibinde yer almaktadır.

Sigara üretiminde belli oranlarda tütünle karıştırılarak nikotinin etkisi azaltılmakladır. Şekerleme sanayiinde de kullanıldığı gibi son yıllarda tahin helvası yapımında da meyan balı kullanılmaktadır.

Bunun yanında meyan balı üretiminde ortaya çıkar pres artıkları olan ligno-selulozik materyal de bir çok ülkede değerlendirilerek “Maftex” adı verilen duvar levhalarının yapımında, izolasyonu sağlamak amacıyla yararlanılmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Meyan köklerinin kaynar suda bir süre bekletilmesiyle elde edilen su göğsü yumuşatıcı, balgam ve idrar söktürücü olarak kullanılmakta ve sigara tiryakileri nikotin tesirini azaltıcı yönünden faydalanmaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Balgam ve idrar söktürücü, nikotin zararlarını azaltıcı bronşlar, temizleyici, böbrek rahatsızlıklarını giderici, böbrek ve mesane taşların ıdüşürücü, müsekkin ve midedeki ülser yaralarını iyi edici özellikleri vardır.

STANDARDI:

Türk Standartları Enstitüsü tarafından TS.3499 sayılı meyan kökü standardı 1980 yılında hazırlanmış olup; bu standardda kökler düzgünlüklerine göre natural ve çubuk olmak üzere iki guruba ayrılmıştır.

Natural meyan kökleri kabuklarının durumuna göre kabuklu ve kabuksuz olmak üzere 2 sınıfa ayrılırken çubuk meyan kökleri de boylarına göre baget (40-50 cm.) ve bot (yaklaşık 20 cm. ve bağlı halde) olmak üzere iki sınıfa ayrılmışlardır. Ayrıca her iki grupda da rutubet miktarının % 14’ten fazla olmaması gerektiği belirtilmiştir.