MENENGİÇ

MENENGİÇ (Pistacia torebinthus L.)

İngilizce Adı: Terebinth tree.

Mahalli Adları: Melengiç, Çöğre, Çitlenbik, Sakız Ağacı, Yabani fıstık.

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ: 

Ormanlık alanlarda maki formasyonnuda yer alan bitkilerden biridir. Işık isteği fazla olup kurak ve ılıman iklimleri seven bu tür kumlu, kireçli ve hatta taşlık yerlerde, yamaçlarda yetişebilir. Anacariaceae familyasının bir türü olan Menengiçler düzlükler yamaçlar, tepeler ve dağ eteklerinde çoğu kez kermez meşesi, akça kesme, erika, yabani zeytin ve katırtırnağı gibi diğer maki bitkileriyle bulunur.

Menengiçlere kalem aşısı ile antep fıstığı aşılandığında (Pistacia vera) Antep fıstığı üretilebilmektedir. Sahipli arazilerde bu yola baş vurularak gelir temin edilmektedir.

Dünya’da Akdeniz Bölgesi ve Kanarya adalarında tabii olarak yetişmektedir. Ülkemizde ise; Ege Bölgesinde kuzeyde Çanakkale dolaylarından başlamak üzere İzmir, Muğla, Milas, Aydın’dan Akdeniz Bölge-sinde Antakya ve Adıyaman’a uzanan bir hat üzerinde; Kuzey Anadolu’da Kızılırmak ve Yeşilırmak vadileri Amasya, Çorum civarında ve Kuzeybatı Anadolu’da Kocaeli Yarımadası ile Trakya'da yaygın olarak bulunur. Ayrıca Güneydoğu Anadolu’da da alçak rakımlarda yetişmektedir.

BİTKİNİN TEŞHİSİ: 

Menengiçler 10 m.ye kadar boylanabilen yuvarlak tepeli, çok dallı ağaççık veya ağaç şeklindedir. Gövde ve dal kabukları, sarımsı-boz renkte ve küçük pullu yapıdadır. Yapraklar genellikle 3 çift karşılıklı, 1 tanede uçta olmak üzere 7 yaprakcıktan oluşmaktadır.

Yaprakcıkların sayısı 5-13 arasında olup, boyları 4-8 cm. arasında, çok kısa saplı, kenarları düz, üst yüzleri parlak koyu yeşil, alt yüzleri ise mat açık yeşil renktedir. Genç yaprakları tüylü, ergin yaprakları ise düzdür. Çiçekler, bileşik salkım kuruluşunda ve yeşilimsi renktedir. Menengiç meyveleri ise; yuvarlakça ya da çarp \ yumurta şeklinde, önceleri kırmızı renkte, sonraları koyu esmer renkte, çekirdekli, kokulu ve yağlı olup yenilebilir. Tohumları ince kabuklu ve basıktır. 40-50 cm. çapında bir ağaçtan 100-60 kg. meyve alınabildiği halde küçük çaplı ve çalı görünümündeki ağaççıklardan 1-10 kg. arasında meyve alınmaktadır. Yapılan tesbitlere göre ise 100 kg. meyveden 25 kg. menengiç yağı elde edilebilmektedir. Yaprakların üzerinde Pemphigus corniculatus Pass. isimli böcek tarafından mazı meydana getirilir.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI: 

Menengiçlerin diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ: 

Meyveleri, odunu ve yaprak mazıları.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ: 

Pistacialardan yağ üretiminde kullanılan tek tür olan menengiçlerin meyveleri Ağustos-Eylül aylarında olgunluğa erişir. Olgunlaşarak koyu esmer renk alan meyveler, salkımlar halinde, oluştukları dalcıkların koparılması ya da ağaç altına serilen yaygılara düşürülmek suretiyle toplanır. Ayrıca üzerinde mazı oluşan yaprakları da toplanarak bu mazılar değerlendirilir.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI: 

Toplanan meyveler güneşte kurutulmaya bırakılırlar, kuruma sona erince kurutulan meyve salkımları silkelenerek meyvelerin kendiliğinden düşmesi temin edilir. Kurutulan meyveler tenekeler ya da tercihan çuvallarla serin ve rutubetsiz, havalandırmaya müsait depolarda depolanır.

Toplanan mazılar ise kurutulmadan kullanılmaktadır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANLARI: 

Ağaç şeklinde olanların gövdelerine yara açılmak suretiyle terebentin chiotica (sakız) elde edilir. Güze! kokulu olan ve % 9-12 arasında uçucu yağ ihtiva eden bu terebentin, bal kıvamında, şeffaf açık sarı renkli ve alkollerde kolaylıkla eriyebilir özelliktedir. Uçucu yağın dışında myricetin, reçine ve gallik asit ihtiva eder Bitkinin kabuklarında da % 25 oranında tanen bulunmaktadır.

Yapraklarda böcek tarafından oluşturulan mazılar da fazla miktarda tanen taşır ve özel kullanım alanları mevcuttur.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI: 

Terebantin (chi otica) dahilen balgam söktürücü olarak kullanıldığı gibi bir çok yakının terkibinde yor alır Yapraklarda böcek tarafından meydana getirileri mazılar ise kıymetli ipek kumaşların boyanmasında, şaraba renk vermede ve tütsü maddesi olarak kullanılmakladır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI: 

Kurutulan meyveler yabancı maddelerinden temizlenip öğütüldükten sonra kavurma fırınlarında kavrularak kıl torbalara konulur ve preslenir. Presleme sonunda çıkan kirli yeşil renkteki menengiç yağı, mahalli deyimle çitlenbik yağı, tavalarda yakılmak suretiyle kirli yeşil renkteki dumanı çıkarılır. Tavadaki yağa bir dilim ekmek atılarak kokusu ve acılığı alınan yağ, halk arasında her türlü yemek ve helva yapımında kullanılır. Siirt ve Mardin dolaylarında ise bu yağa “bitum yağı" adı verilerek, özellikle sabun imalinde kullanıldığı gibi araba koşumlarının deri akşamının yağlanmasında kullanılır. Böylece deri kayışların yumuşaklığı ve dayanıklılığı arttırılmış olur.

Güney Anadolu Bölgesinde de meyveleri kavrularak yenir.

Ayrıca pres artığı olarak elde edilen küspe de, hayvancılıkta özellikle domuz yetiştiriciliğinde aranan bir gıda maddesi olup yurt dışına zaman zaman ihraç edilmektedir. Köylü ise at ve merkep dışında hayvanlarına yem olarak yedirmektedir.

DROG OLARAK ÖZELİĞİ: 

Gövdeden elde edilen terebentinin balgam söktürücü, göğüs yumuşatıcı ve idrar söktürücü özelliği vardır. Yaprak mazılarının ise astım ile bronşite karşı bronşları açıcı ve göğüs yumuşatıcı etkisi vardır.