MAZI MEŞESİ

MAZI MEŞESİ (Ouercus infectoria)

İngilizce Adı: Nut gall.

Mahalli Adları: Meşe mazısı, Mazı.

GENELBİLGİ:

Fagaceae familyasının bir cinsi olan meşelerin ülkemizde yaklaşık olarak 30 türünün bulunduğu literatürde yer almaktadır. Ancak iki türün yanı Q. infectoria Oliv. ve Q. macrolepis Ky. nın memleketimiz için büyük ekonomik önemi vardır.

Hititler zamanından beri Anadolu’da tanınan bu bitki Güney Avrupa’dan İran’a kadar uzanan bir hat üzerinde tabii yayılış gösterir. Dünyadaki en geniş yayılışı yaptığı ülkemizde ise, hemen hemen bütün ormanı K bölgelerde rastlanırsa da en fazla geliştiği ve mazısı meşhur olan bölge Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Batı, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde geniş yayılış gösteren bu türe Marmara ve Batı Karadeniz bölgesinde de rastlanmaktadır.

Q. infectoria olivin iki alt türü olup bu türler ve ülkemizdeki yayılışları şöyledir,

1. Q. infectoria subsp.infectoria (Syn: Q. thirskana C. Koch, Q. ivsitanica sensuet Boiss., Q. infectoria Olivar subsp. glabrn Q schwarz). Bu alttür Trakya, Marmara ve Kuzeybatı Anadoluda (Kırklareli, Çanakkale, İstanbul, Bursa, Zonguldak, Sinop, Tokat ve Giresun illeri civarında) 150-850 m. ler arasında yayılır.

2. Q. Infectoria Ollver subsp. bossierı (Fieuterj Q. Schwarz (Syn: Q. petlolaris Bolss. Heldr) Bu alt turda Batı, İç, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölge' sinde (Bolu, Ankara, Kastamonu, İzmir, Balıkesir de, Amasya, Elazığ, Kahramanmaraş, Adana, Antalya, Mersin, Muğla illeri civarında) 200-1850 m. rakımlar arasında saf ormanlar halinde oldukları gibi diğer meşe taksonları ile karışık halde de bulunurlar.

BİTİKNİN TEŞHİSİ:

Mazı meşeleri 2-20 m arasında boy ve 80 cm.ye kadar da çap yapabilirler geniş tepeli, düzgün gövde yapmayan ve çoğunlukla çalımsı yapıda ya da küçük ağaççık görünümündedir.

Kırmızımtrak veya sarımtrak-kahvereninde ola' genç sürgünleri önceleri ince tüylerle kaplıdır. Daha sonra bu tüyler dökülür. Mazı meşesinin yapraklarının ayaları ve boyutları oldukça farklıdır. Ancak genel olarak uzun-oval biçimde, kenarları ondüleli ve 4-8 adet dilimli üçgenimsi dişli veya tam kenarlı olup deri gibi serttir. Yaprakların alt yüzünde çoğunlukla seyrek tüyler bulunur.

Mazı meşesinin iki alt türü yaprak tiplerindeki belirgin farklar sebebiyle ayırt edilebilmektedirler Subp Infectoria'nın yaprak sapları çok kısa yaklaşık I-5 mm, ve ters yumurta biçimindeki yapraklar 5x2 cm boyutlarında, kenarları belirgin dilimli veya sivri dişildir subtp boissleri de ise yaprak sapları deha ıı/tın ı 1.5 cm. boyundadır. Yapı aklar bir önceki türde olduğu gibi ters yumurta biçiminde u/ıın dal yaprakları en fazla 10 cm uzunluğunda ve kenarları dilimli sivri dişli veya lam kenarlıdır.

Yapraklar iklim şartlarına bağlı olarak kış ortalarına kadar yeşil kalabildikleri İçin bitki hakkında literatürde "yarı herdem yeşildir” şeklinde bilgi verilmektedir. Yaprakların at yüzleri sarımsı kahverengi üst yüzleri ise koyu yeşil renktedir.

Bir yılda olgunlaşan meyveleri (palamutlar) ucu sivri silindirimsi, tepede biraz çökük, yaklaşık 2 cm. uzunluğunda ve 1.5 cm. çapındadır. Meyveler parlak kahve-rengidir ve bir kadehin içinde yer almıştır. Kadeh olarak bilenen bu kısım meyvelerin yarısını ya da 2/3’ünü içme almış durumda ve üzeri 2 mm. uzunluğunda ve birbiri üzerine kapanmış pul görünümündeki tırnaklarla kaplıdır.

Meyveler ya tamamen sapsız ya da enfazla 1 cm. uzunluğunda bir sapla dala birleşmiş vaziyettedir.

Bitkiye mazı meşesi denilmesine sebep olan mazılar, bu bitkinin (Q. infectoria Oliver) tomurcukları içersine mazı arıları (Cynips galleae-tinctoria) tarafından açılan kanala bırakılan yumurtalardan çıkan kurtların (sürfelerin) salgılarının tomurcuğun dokusunda yaptığı etki sonucu, tomurcukların deforme olmasıyla meydana gelen patalojik mahsullerdir. Mazının oluşumuna sebep olan mazı arısının dişisi Haziran-Temmuz ayları arasında tomurcuklara yumurtalarını bırakır. Yumurtanın etrafında ince zarlı yağ maddeleri, şeker ve proteince zengin bir beslenme tabakası ile koruyucu tabaka meydana gelir. Bu iki tabaka iç mazıyı oluşturur. Bunun dışında da tanece zengin paranşim dokusu ve epidermisle örtülmüş "dış inge” tabakası bulunmaktadır. Mazının gelişmesi ile sürtenin (kurdun) gelişmesi birbirine bağlı olup, herhangi bir sebeple gelişmekte olan mazı içindeki sürfenin ölmesi ile mazının gelişmesi durur.

Meşe mazısı (Galla Quercina) 1.5-2 cm. çapında küremsi şekilli, çoğunlukla kısa saplı, çıplak ve üzeri gayri muntazam pürüzlüdür. Mazılar gelişmelerinin başlangıcında petrol yeşili renktedir

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir Bu bitki mazıları yüksek oranda tanen ihtiva etmelerinden dolayı çok kıymetlidir Diğer bazı meşe türlerinde de aynı şekilde teşekkül eden ve daha düşük oranda tanen ihtiva etmeleri sebebiyle ticari değeri olmayan mazılarda O. infectoria Oliv den elde edilen mazılarla karıştırılarak ticareti yapılmaktadır.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Mazıları.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

Mazılar norma büyüklüklerini aldıklarında elle toplanarak kurutulur Toplama işi böceğin mazıyı delip çıkmasından önce yapılmalıdır. Toplama zamanı bölgelere göre değişmekle birlikte genellikle Ağustos ayının ikinci yarısıdır böceğin mazıdan ayrılırken bıraktığı uçma deliği mazıların kalitesini bozmakta ve tanen maddesinin bulunma oranını değiştirmektedir.

Ticarette mazılar, 14. bölümde de etraflıca anlatılacağı gibi toplama zamanı, mazılardaki böceğin mazıyı bırakıp bırakmaması ve bunlara bağlı olarak renk ve tanen maddesinin bulunma oranına göre ayrı ayrı işlem görmektedir

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI: 

Toplanan mazıların, yağmur ve güneş sebebiyle kalitelerinin bozulmasının önlenebilmesi için, orman içlerinde bozulmasının önlenebilmesi için içlerinde basit çardak altlarına konulan çok katlı ağaç ranzalar üzerinde kurutulur. Ranzalara mazıların serilmesinde mazı tabakasının 25 cm. den kalın olmamasına dikkat edilmelidir. Ayrıca küflenme ve kızışmanın önlenebilmesi ile hızlı kurumanın sağlanabilmesi için mazılar zaman zaman karıştırılmalıdır. Kurutma işlemi Eylül ayı sonuna kadar bitirilmelidir.

Kurutulan mazılar çuvallara doldurularak gölge ve rutubetsiz depolarda depolanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Mazılar % 60-70 arasında gallik tanen, % 2-4 gallik asit, ellagikasit, nişasta, şeker ve kalsiyum okzalat ihtiva eder. Gallik asit tanenin hirolizi ile elde edilmektedir. Bu asidin esterleride ilaç sanayiinde geniş kullanım alanı bulmaktadır.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

Kimya sanayiinde tannik asit elde edilmesinde kullanılan önemi' bir hammaddedir. % 60-70 oranında sepi maddesi ihtiva ettiğinden boya, mürekkep ve çivit imalinde fixatör olarak kullanıldığı gibi kıymetli bir madde olmasından ötürü sepileyici özelliği olan sumak yaprakları ile sepilenen derilere toz haline getirilen mazıların serpilmesi suretiyle delilerin ikinci kez sepilenmesinde kullanılır.

İlaç sanayiinde ise tanenden elde edilen tannik asit özellikle veterinerlikte dahilen kullanılan ishal kesici ilâçların bileşimine girmekte, ender olarak kanamalar-da kan kesici olarak yararlanılmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Hayvanlarda ishali ve kanamaları önleyici olarak kullanıldığı gibi kumaş ve yünlülerin boyanmasında yararlanılmaktadır. Çok kıymetli ve pahalı bir sepileyici olma-sına rağmen özellikle Gaziantep yöresinde ufak imalâthanelerde deri tabaklanmasında kullanıldığı literatürde yer almaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ: 

İshal ve kanamaları durdurucudur.