KEKİK

KEKİK (Thymus sp.)

İngilizce Adı: Garden thyme.

Mahalli Adları: Yabani kekik, Sater otu, Nemamul otu.

BİTKİ HAKKINDA GENELBİLGİ:

Çalı ya da çalımsı görünümde ve kokulu olan Kekikler (Labiatae) Lamiaceae familyasının dünya üzerinde 40 türle temsil edilen bir cinsidir. Genellikle derin olmayan gevşek ılımlı, humustu ve kalkerli toprakları seven bu bitkiler Avrupa ve Asya’da. Akdeniz bölgesinde, Kuzey Afrika’dan Habeşistan a kadar uzanan yerlerde ve Kanarya Adalarında bulunmaktadır. Ülkemizde ise yaklaşık olarak 35 kadar Kekik türü 1500 m. rakıma kadar olan yerlerde ve yaylalarda yaygın olarak bulunurlar. Bu türlerden bir kısmının endemik olduğu literatürde yer almaktadır.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Ülkemizde yetişen ve önemli oranda uçucu yağ ihtiva eden türleri ile Kekikle çokça karıştırılan. Kekiğe benzer türler ayrı ayrı ele alınarak açıklanacaktır.

- Ttıymus serpyllum L.: Akdeniz bölgesi ve Anadolu'da pek çok varyeteleri bulunan ve yabani kekik olarak bilinen bu türün dalları, hafif köşeli yapıda, kırmızımsı renkte ve kısa tüylerle kaplıdır. Dallarda karşılıklı konumda yer alan yapraklar kısa bir sapla dala birleşmektedir. Yapraklar 1 cm. uzunluğunda, tam oval şekildedir. Alt yüzde orta damar belirgindir. Yaprak ayalarında saplara doğru kirpik gibi tüyler bulunmaktadır. Çoğunlukla yatık vaziyetteki bu tür 10-15 cm.ye kadar boylanıp çok dallı ve çok yıllıktır. Mayıs-Eylül ayları arasında açan çiçekleri küçük ve pembe renklidir.

- Thymus vulgaris L.: Batı ve Güney Anadolu bölgesi genel yayılış sahası olup 30 cm. yüksekliğinde ve çalı görünüşündedir. Bitki çok dallı ve dalları çok tüylüdür. Yaprakların yüzünde bulunan tüylerin çengel şeklinde olduğu mikroskopla görülebilmekte olup Thymus serpyllum L. ile bu tüylerin şekline göre ayırt edilebilir. Thymus vulgaris L. de Mayıs-Eylül aylarında çiçek açar ve çiçekleri pembe veya beyaz renklidir.

Bu iki önemli tür dışında ayni familyadan olup Kekiklerle karıştırılarak, bu isim altında değerlendirilen türlerde vardır, bunlar:

O. onites L. (Syn: O. smyrnaeum L.): Halk arasında İzmir kekiği ya da Peynir kekiği olarak bilinen bu tür 40-50 cm. yüksekliğe ulaşır. Batı ve Güney Anadolu genel yayılış sahasıdır.

O.heradeoticum (Syn: O. vulgare L. subsp. hirtum (Link) letswart): Bitkisinin kurutulmuş yapraklarıdır. İstanbul kekiği ya da mercanköşk olarak bilinir, ender olarak da eşek kekiği olarak anılır. Trakya ve Batı Anadolu genel yayılış sahasıdır.

Thymus capitatus L.: Beyaz kekik olarak bilinen bu tür Güney ve Batı Anadolu’da bilhassa Manisa ve Muğla civarında yayılış gösterir.

Thymbrae Spicata L.: Türünün yaprakları kara kekik olarak bilinip, kekik adı altında toplanmaktadır

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Teşhis bölümünde de belirtildiği gibi ilk iki tür yani, Thymus serpyttum L. ve Thymus vulgaris L. önemli ve tıbbı türler olup, diğerleri ile sık sık karıştırılmaktadır. Ticari değeri olmayan diğer türlerin yanlışlıkla toplanmaması için iki türün teşhisi çok önemlidir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ: Dallı çiçekli tepe ve yaprakları.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ: 

Çiçekli tepe ve yaprakları kullanıldığından çiçek açma dönemi olan Mayıs-Eylül ayları arasında, yere yakın mesafeden, Keskin bir bıçakla kesilmek suretiyle toplanırlar.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI:

Toplanan Kekikler, gölgelik yerlerde, sık sık karıştırılarak ya da kurutma tesislerinde uygun temperatürde kurutulur. Kurutulan ve kalın dallarından ayrılan Kekikler; temiz, 20-25 kg. Iık çuvallar veya bez torbalara doldurularak havadar ve rutubetsiz depolarda depolanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Thymus serpyllum L.: Bu türün çiçekli dal ve yapraklarının su buharı destilasyonuna tabi tutulması sonucunda “yabani kekik yağı” adı verilen uçuk sarı renkte bir uçucu yağ elde edilir.

Destilasyon sonunda % 0.45-1 oranında uçucu yağ. acı madde, tanen ve flavonlar elde edilir. % 0.45-1 oranında bulunan uçucu yağda ise pcymol, karvakrol, ti-mol, pinenler ve seski terpenler bulunmaktadır. Timol ve karvakrol bu karışımın % 70’ini teşkil etmektedir.

Thymus vulgaris L.: Bu türünde çiçekli dal ve yaprakları su buharı ile destile edildiğinde, % 0.40-3.5 oranında uçucu yağ, % 10 tanen ile acı madde ve rezin ede edilmektedir. Uçucu yağın, % 20-70 ini fenolik maddeler teşkil edip, bununda büyük kısmını birbirinin İzomeri olan timol ve karvakrol oluşturur. Bu yağ timol elde edilmesi için kullanılmaya uygundur (bulunuş oranının yüksekliği sebebiyle).

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

İlaç sanayinde antiseptik imalatında kullanıldığı  gibi koyu kıvamlı salgıyı sıvılaştırdığından öksürük şuruplarının bileşimine girer. Antibiyotik etki olarak mikroorganizmaların üremesini geciktirdiği veya tamamen durdurduğu için, ağız antiseptiği olarak gargara yapımında faydalanılmaktadır. Derideki mantar hastalıklarına karşı inhibitor etkisi olduğundan, mantar ilâçlarının bileşiminde de yer almaktadır. Kimya sanayiinde ise değerli bir kimyasal madde olan timolun elde edilmesinde kullanılabildiği gibi parfümeri ve kozmetik sanayiinde de banyo köpüklerinin yapımında ve problemli ciltlerin tedavisinde kullanılmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Kekiklerin çiçekli dal ve yaprakları halk arasında çay gibi demlenerek içilmek suretiyle kan deveranını düzenleyici, rahatlatıcı etkisinden faydalanılmaktadır. Ayrıca, kansızlık, boğmaca, kellik, diş ve mide ağrılarında, uyuz nefes kokması, lumbago, barsak parazitlerinin ve gazlarının giderilmesinde, romatizma ile bazı kadın hastalıklarında tedavi amacıyla kullanılmaktadır. Kekik türlerinden çeşitli et yemeklerinde baharat olarak da faydalanılmaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Dolaşım uyarıcısı, antispazmatik, idrar söktürücüdür. Düşük dozlarda kullanıldığında balgam söktürücü, yüksek dozlarda alındığı taktirde antiseptik ve bazı barsak kurtlarını düşürücü etkisi vardır.