FISTIK ÇAMI

FISTIK ÇAMI (Pinus pinea L.)

İngilizce Agı: Pine nut.

Mahalli Adları: Çam fıstığı, İç fıstık, Dolma fıstığı

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Pinaceae familyasının, en geniş coğ
rafi yayılışını ülkemizde yapan iki iğne yapraklı türünden biri olan fıstık çamları düzgün gövde yapılı, geniş şemsiye gibi tepeli ve kalın kabuklu ağaçlardır. Çam fıstıklarının 13-15 yaşa ulaşmasından sonra kozalaklar oluşmaya başlar, ancak 20-25 yaşındaki ağaçlardan kozalak üretimi yapılabilir. Kozalak verimi 30- 100 yaşına kadar artarak devam öder. Daha sonra verim gücü tekrar giderek azalır.

Kozalaklar gelişmelerini üç yılda tamamlarlar Birinci yıl açık kahverenginde, fındık büyüklüğünde, ikinci yıl sonunda ceviz büyüklüğünde olup üçüncü yılda yan gelişmesini tamamladığında, cevizden biraz daha büyük, parlak kırmızımtırak kestane rengini alır. Ortalama olarak bir ağaçtan 120 kg., kozalak, bundan da 6-8 Kg iç fıstık elde edilmektedir. Akdeniz sahillerince tabii yayılış gösteren fıstık çamları ülkemizin özellikle Batı Anadolu sahillerinde bulunmaktadır. Kuzeybatıda Marmara denizi kıyılarında Gemlik körfezinde ve Mudanya'nın Armutlu bölgesinde kısmî dağılım gösterirken; Bergama yakınındaki Kozak’ta, Aydın, Muğla ve Milas dolaylarında fıstıkçamı ormanları oluştururlar. Yine Antalya’da Manavgat sahillerinde Kahramanmaraş’ın Önsen Köyünde, Çoruh vadisinde ve Kuzeyde Trabzon’da Kalenema Deresinde lokal yayılış gösterirler.

BİTKİNİN TEŞHİSİ: 

Çam fıstığının elde edildiği fıstık çamları 15-30 m.ye kadar boylanabilen düzgün gövdeli ağaçlardır. Gövde genç fertlerde düğün yaşlılarda ise derin çatlaklı ve kalın tabakalı gri-kahverengi bir kabukla kaplıdır. İç yüzü kırmızı olan kabukların dış yüzü ağaran kahverengimsi tabakalar halindedir. İğne yaprakları parlak açık yeşil renkte ortalama 17 cm. boyunda 1.5-2 mm. genişliğindedir. Sürgünler üzerinde çifter çifter, ender olarak üçü bir arada bulunur. Hafifçe kıvrılan iğne yaprakların dışı yuvarlak, birbirlerine bakan içyüzleri ise düz olup, uçları sivri, batıcı özellikte ve sarı renklidir, iğne yapraklarla sıkı bir de sarılmış vaziyette olan genç sürgünler griye-yeşil renktedir. Kozalaklar halinde oluşan erkek çiçekler başak şeklinde, 1-1.5 cm. boyunda, silindirimsi şekilde ve kahverengi pullarla kaplanmış vaziyettedir Terminal durumlu olan dişi çiçekler teker teker veya 2-3 tanesi bir arada bulunur.

3 yılda gelişmelerini tamamlayan kozalaklar 9-24x20 cm. ebatlarında olup sivri uçlu küre şeklindedir. Kozalaklardan yaklaşık olarak 80 kadar tohum elde edilir ki bu tohumlar 1.5-2 cm. ye varan boylan ile ülkemizdeki ibrelilerden elde edilen en büyük tohum olarak bilinir. Süt beyazı renkli ve yağlımsı lezzetli tohumların dış zarı odunlaşmıştır.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Çam fıstığı olarak bilinen tohumları.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

3. yılda olgunluğa erişen kozalaklar 3. yılın Ocak ayından başlanarak, Mayıs ayı sonuna kadar toplanır. Kozalakların toplanması ya ağaca çıkılıp elle toplamak suretiyle, ya da ucu çengelli uzun sırıklarla takıp-çekmek suretiyle düşürülerek yapılmaktadır. Ağaç üzerinde kalan kozalaklarsa yazın sıcaktan çatlayarak tohumlarını yere dökerler.

Toplanan kozalakların üstü dallarla kapatılarak yaza kadar bekletilir. Daha sonra güneş altında karıştırılarak kurutulan kozalaklardan sıcağın etkisiyle tohumlar ayrılır. Bu tohumlar su dolu havuzlara atılarak, suyun yüzünde biriken artık kabuk ve içi boş tohumlardan temizlendikten sonra, ikinci defa kurutulurlar. Kurutulan tohumlar düzgün mermerler üzerine serilerek yassı sert cisimlerle vurularak kırılmak suretiyle fıstıklar çıkartmaktadır. Kabuk ve ince zarlarından temizlenmek amacıyla çam fıstıkları rüzgârlı yerlerde kalburla savrulur ve sonra temiz bezler üzerinde son defa kurutularak, kullanılmaya hazır hale getirilir.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI:

Yukarıda bahsedildiği gibi savrularak kabuk ve ince zarlarından ayrılarak temizlenen İç fıstıklar güneşte temiz bezler üzerinde kurutulur. Kurutma işlemini takiben tercihan 1-15 kg lık ağaç yada benzeri materyallerden yapılmış ve iç yüzü rutubeti geçirmeyen mumlu kağıt, kraft kâğıdı ya da yağlı kâğıtla kaplanmış tahta kutularda ambalajlanarak depolanır. Depo olarak kullanılacak yerin rutubetsiz olması çok önemlidir. Büyük partiler içinde yine rutubet geçirmeyen materyalle ambalajlanmış 50-100 kg. lık balyalar hazırlanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

% 46 civarında sabit yağ, protein ve selüloz taşır.

SANAYİİDEKİ KULLANIM ALANI:

Sanayide preslenerek açık sarı renkte, kokusuz ve lezzetli bir yağ elde edilmektedir. Bu yağ yemek yağı olarak kullanıldığı gibi sabun ve vernik imalâtında da kullanılmaktadır. Pres artığı olarak çıkan posadan ise, şekercilikte badem ezmesi imalatında ve kozmetiklerin yapımında faydalanılmaktadır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Lezzetli ve besleyici bir gıda maddesi olan çam fıstıkları yemek, tatlı ve pastalara tat ve çeşni vermek amacıyla katıldığı gibi, yetişme yöresinde preslenerek elde edilen yağı yemek yağı olarak kullanılır. Taze olarak da yenilen fıstıklar aynı zamanda balla karıştırılarak elde edilen macun zafiyet geçiren hastalara kuvvet verici olarak yedirilmektedir.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Drog olarak özelliği tesbit edilmemiştir.

STANDARDI:

T.S.E. tarafından 1974 yılında hazırlanmış TS. 1771 sayılı çam fıstığı standardına göre ticareti yapılmaktadır. TS. 1771 sayılı standartla çam fıstıkları görünüş özellikleri bakımından bir sınıfta, yetiştirme bölgelerine göre de; Kozak tipi, Aydın tipi ve Maraş tipi olmak üzere 3 sınıf altında toplanmıştır, Rutubet miktarının % 8'den fazla, yabancı madde oranının ağırlık olarak % 07’den fazla olmaması gerektiği de aynı standartta belirtilmiştir.