EĞRELTİ

EĞRELTİ (Dryopteris filix-mas L.) Schott. (Syn: Polypodium filix-mas L.).

İngilizce Adları: Bracken, fern, Male fern root.

Mahalli Adları: Eğrelti, Aşk merdiveni, İfteri, Kartal eğreltisi, Kurt eğreltisi.

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Polypodiaceae familyasının bir turu olan, özellikle nemli ve ışığı az olan ormanlarda yaygın olarak rastlanan çok yıllık, otsu ve çiçeksiz bir bitkidir Çok ender olarak odunsu yapıda olanlarına da rastlanmadadır. Dünya’da Avrupa, Asya ve Amerika'n r kıyı şeridinde yüksek dağ ormanlarında rastlanan otu bitki, ülkemizde Kuzey Anadolu’da Uludağ, Erciyes ve Zigana dağlarında, daha açık olarak İstanbul, Bolu Kastamonu, Zonguldak, Trabzon ve Ordu illeri civarında tabii yayılış göstermektedir.

Bu bitki balçıklı, nemli toprakları sever, ayrıca rizomlarının rahat gelişebilmesi için yüksek oranda organik materyale ihtiyaç vardır. Orta çağlardan beri bilinerek ilaç olarak insan ve hayvan sağlığında kullanılmakta olan bu bitki günümüzde de hızla değer kazanmakta dır.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Erkek eğrelti otları 0.50-1 m boyunda, çok yıllık üzeri geniş enli pullarla kaplanmış kalın-dik rizomludur. Kışın kökler toprak altında yaşadığı halde, yapraklar yani toprak üstü kısımları her yıl kurur ve ertesi yıl kök saplarından yeni sürgünler meydana getirerek gelişirler. Bu kök saplar oldukça kalın ve çok defa küçük yumrular halindedirler. 10-30 cm. uzunluk, 5-6 cm. genişlikte olan rizomlar esmer renkli, köşeli olup, alt yüzlerinden 1 -2 mm. kalınlıkta kökler çıkar. Üst tarafta ise yaprak sapı artıkları mevcuttur. Bu yaprak sapı artıkları her tür için kendine özgü bir demet dizisi gösterir officinal tür olan erkek eğrelti otunda “U” şeklinde dizilmiş 9-13 demet mevcuttur. Demetler arasında kalan hücre içi boşluklarda salgı tüyleri bulunur bitkinin etken maddesi olan reçine bu salgı tüylerinin içinde de yer almaktadır. İlkbahar aylarında rizomun ucundan kendi üzerine sarılmış olan genç yaprakları çıkar. Bu yapraklar geliştikçe açılırlar.

Bitkinin yaprakları eliptik yani uzunca oval (mızrak biçimdedir. Yaprağı oluşturan sapın iki tarafında karşılıklı dizilmiş küçük yaprakcıklar mevcuttur. Bu yaprakcıklar 3-4 cm. boyunda 1 cm. genişlikte olup, uca doğru incelirler ve ortadaki damara doğrudan büyük yırtmaçlar yaparak bağlanırlar. Yaprak sapı kahve rengi ve ucu sivridir.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Ticarette erkek eğrelti rizomuna bazen, dişi eğrelti, batıcı eğrelti veya kartal eğreltisinin toprak altı kısımlarının karıştırıldığına rastlanmaktadır. Bu rizomların tıbbi özelliklerinin hiç olmaması ya da az olması sebebiyle bitki teşhisi oldukça önemlidir. Önemli bir ayırma faktörü olarak şunu belirtmek faydalı olacaktır. Bütün diğer eğrelti cinslerinin kök sapları, erkek eğrelti otu kök saplarından daha incedir.

Ayrıca, Dryopteris spinulosa (O.) kunt, ve D. marginalis (A.) Gray bitkilerinin rizomlarının, erkek eğerelti rizomları yerine kullanılabileceği literatürde yer almaktadır.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

Rizomları.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

Bitkinin toprak altında yatay ya da eğik konumda bulunan rizomları, sonbahar aylarında topraktan çıkarılarak toplanır. Her mevsimde toplama yapılabilmesine rağmen taplamanın yaz veya sonbahar aylarında yapılması tercih edilir. Toplamada, rizomun bir bölümünün toprak altında bırakılması halinde bitki gelecek senelerde de büyüyebilir.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI:

Toprak altından çıkarılan kök, saplar üzerinde bulunan kökçükler ve sık sık dizilmiş olan pulcuklar kesilir. Daha sonra iç kısmının yeşilimtrak renginin kaybolmaması için güneşte ya da etüvlerde ortalama 40°C’de kurutularak rutubetsiz ve karanlık depolarda çuvallar içerisinde depolanır. Hazırlanmış çuvalların depo yüzeyine yayılmış olan sönmüş kireç üzerine bırakılması rutubet alma ihtimalini azaltacağı gibi köklerin bir yıldan fazla depolanmaması gerekmektedir.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANLARI:

Oleo-rezince oldukça zengindir Bitkiye ilâç özelliği kazandırarak rizomda ifrazat guddelerinin içinde bulunan ve hepsine birden ham filicin adı verilen florogulusin turevi olan fenolik bileşiklerdir Başlıca türevleri; aspidinol, albaspidin, filicix asid ve paraaspidin vs dir.

Bu drogun tesiri etken madde olarak ele alınan ası dik özellikteki "ham filicin” miktarı ile belirlenir Kara-deniz bölgesinden elde edilen erkek eğreltilerdeki ham filicin oranı % 24-28 5 arasındadır.

Erkek eğrelti rizomundan “ham filicin' eterle hulasa halinde çekilerek elde edilir Eterlı extrenin % 25’i ham filicin, % 75’i ise sabit ve uçucu yağ karışımından oluşmaktadır.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

Daha çok ilaç sanayiinde kullanılan eğrelti otunun rizomları barsak şerit ve solucanlarını (özellikle tenyaları) gidermede dahilen kullanılan ilâçların terkibinde yer alır. Aynı şekilde bakteriler ve bakteri karakterindeki etkiler için ilaç olarak kullanılabilir.

Bunların yanında kusturucu, karın boşluğu ve kramplarını giderici, hazımsızlık, albumin, göz bozukluğu ve görme zayıflıklarına karşıda kullanılan ilaçların terkibine çeşitli oranlarda girer.

Kalp ve karaciğer rahatsızlığı olanlarda tehlikeli etkiler gösterir.

HALK ARASINDAKİ KULLANILIŞI:

Halk arasında da özellikle barsak kurt ve solucanlarının düşürülmesinde kullanılmaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

Kusturucu barsak parazitlerini düşürücü olup görme zayıflıklarını giderdiği gibi, albümin, ishal ve hazımsızlığa karşı da etkilidir.