ÇÖVEN

ÇÖVEN (Gypsophila L.)

İngilizce Adı: Soapworth

Mahalli Adları: Çöven Otu, çevgen, dişi çöven, tarla çöveni, helva çöveni, şark çöveni

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Karanfilgiller (Caryophyllaceaa) familyasının bir cinsi olan çövanlerin yaygın olarak bilinen 4 türü mevcuttur. Yabani olarak yetişen bu türlere Avrupa, Türkiye, Kafkasya Sibirya ve Kuzey Amerika da rastlanmaktadır Ülkemizde 50 türünün bulunduğu tespit edilmiştir. Bu türlerden bazılarının endemık türler olduğu literatürde yer almaktadır Ülkemizde bulunan bu 50 çöven türünden 5 tanesi ekonomik değere sahip olup, tıbbi Özellikleri vardır.

Bu türler Doğu, Batı ve Orta Anadolu dan elde edilmektedir. Ülkemizde yetişen türler ve yetiştirme bölgeleri şöyledir:

Gypsophila bicolor (Freyn et Sint) Grossh.: Van gölü civarındaki ilçe ve köylerde göl kıyısına yakın bölgeler ile Artvin dolaylarında yaklaşık 1600 m. rakımda tabii yayılış göstermekte olup; bu bölge Ülkemizin en önemli çöven üretim merkezidir.

Gypsophila arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. et Heldr.) Bark.: İçbatı Anadolu'da özellikle de Isparta, Beyşehir, Burdur, Uşak, Elmalı civarında 800-1200 m. ler arasında yayılış göstermektedir. Yetişme bölgelerinde dişi çöven adı verilmektedir. Drog olarak kullanılabilen türlerden biridir.

Gypsophilacriocolyx B.: Orta Anadolu Bölgesinde yayılış gösteren iki türden biridir ve 650-1500 m. ler arasında tabii yayılış gösterirler.

Gypsophila perfoliata L.: Bu türde Orta Anadolu da 1000-1500 m. rakımlar arasında yayılış gösterir. Ender olarak da 350 m, yükseklikteki yerlerde tarım arazileri civarında yayılış gösterir. Van ve Isparta da (Beyşehir) yetişen çövenler oldukça kalitelidir Çorum ve Yozgat illeri civarından elde edilenler ise en düşük kaliteli çövenler olarak nitelendirilmektedir Iklım ve toprak yönünden özel bir istekleri olmayıp, kökünden faydalanılan türlerin kurak bölgelerimizde yetişmesi bunu göstermektedir

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Çöven bitkisi tek ya da iki yıllık olduğu gibi çok yıllık türleri de bulunan otsu bir bitkidir 80 cm.ye kadar boylanabilir özellikle İç Anadolu Bölgesinde yayılış gösteren G. Arrostii ile G. venusta türleri Küçük beyaz renkli çiçeklidir. Ancak sarı ve pembe renkli çiçek açan türleride mevcuttur. Bitki çok dallanma gösterir ve çiçekler dalların ucunda toplu halde bulunurlar. Kök yapıları türlere göre saçak kökten, odun köke kadar farklılık göstermekte ve odunsu kok yapan türlerden faydalanılmaktadır. Kayıkcık şeklinde yaprakları vardır. Cevimsi şekildeki yuvarlak meyvelerinin rengi beyaz ile kahverengi arasında değişmektedir. G arrostii Guss. de bitki tamamen tüysüzdür. Yapraklar 3 den fazla damarlı 1-5 cm boyunda ve 1-6 mm genişliğindedir. Çiçek durumu seyrektir. G. bicolor türü ise tamamen tüysüz, yaprakları belirgin damarlı, 3-6 cm. boyunda ve 3-18 mm genliğindedir. Bu tür sık çiçeklidir. G. perfoliata da ise bitki kısmen veya tamamen tüylü, yaprakları etli ve damadıdır.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI: 

Diğer bitkilerle karıştırılması söz konusu değildir.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ: 

Odunsu kökleri.

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ: 

Bitkinin köklerinden faydalanıldığından, yağmur mevsiminden hemen sonra bitkinin meyveye geçme zamanına kadar yanı Mayıs-Temmuz ayları arasında toplama yapılmaktadır Yöre halkı bitkiyi, yaprakları toprak yüzeyine çıkınca ya da çiçek açma döneminde kolaylıkla tanıyarak kökünden yararlanılabilecek, Gypsophila türlerini diğerlerinden ayırt edebilmekte ve çapa gibi aletlerle bitkinin kökünü çıkarmaktadır. Kökleri toplandığı için bilinçsiz bir toplama ile, nesli tehlikeye girebilir.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLAMASI: 

Toplanan kökler temizlenip, yıkandıktan sonra güneşe serilerek kurutulur. İyi kurumanın ve kurutma esnasında havalanmanın sağlanabilmesi için serilen köklerin, çok kalın tabakalar halinde yayılmaması gerekmektedir. Kurutulan kökler balyalar haline getirilir ve bu balyalar da çuvallara konularak depolamaya uygun kuru ve rutubetsiz yerlerde depolanır.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANLAR1: 

Çövenin etken maddesi saponin olup, bulunma oranı %15-25 arasında türlere göre değişmektedir. Çövenlerin hemoliz ve köpürme indeksleri kullanma yeri açısından önem arz etmektedir, Hemoliz indeksi 3.380-10.000 köpürme indeksi de 1.800-10.030 arasında değişiklik göstermektedir. Çövenlerin sanayii kuşanılmasında hemoliz ve köpürme indeksleri, gıda sanayindeki kullanımında ise köpürme indeksinin değeri önemlidir. Kalite tespitinde de bu değerler göz önüne alınmaktadır. Van ve Beyşehir (Isparta) çövenleri hem köpürme hem de hemollz indekslerinin yüksek olması sebebiyle 1. sınıf olarak nitelendirilirler Ayrıca bunların saponin oranı da oldukça yüksektir Niğde çöveninin ise, hemoliz indeksinin yüksek olmasına rağmen köpürme indeksi ve saponozoit yüzdesi düşüktür. Bu yüzden 2. kalite sınıfında yer alır. Çorum Yozgat çövenlerinin köklerindeki saponozoit yüzdesi ile hemoliz ve köpürme indekslerinde düşük olması sebebiyle 3. kalite sınıfında yer almaktadır.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI: 

Çöven; gıda sanayiinde helva ve dondurma yapımında ağda, ağartıcı özeliğinden dolayı, ayrıca iyi bir köpürme özeliğine sahip olması sebebiyle de sabun ve deterjan sanayinde geniş çapta kullanılır. Diğer bir kullanım alanı olarak da çöven köklerinin kaynatılmasından elde edilen ılık suda ipekli kumaşlar ve diğer şekillerde temizlenmesi halinde bozulabilecek değerli kumaşlardan yapılmış giyecekler temizlenmektedir. Kumaş veya elbiseler bitkinin kaynatılmasıyla elde edilen ılık suya batırılarak, birkaç saat bekletilmek suretiyle renk ve parlaklıkları bozulmadan temizlenmektedir. Çövenler değerli bir kimyasal madde olan saponinin elde edilmesinde de kullanılabilir. Drog olarak ise, dekoksiyon halinde balgam ve idrar söktürücü özelliklerinden dolayı bazı ilâçların bileşiminde yer alır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI: 

Halk arasında da helva ve dondurma yapımında kullanıldığı gibi, bazı kumaşların renk ve parlaklıklarının bozulma-dan temizlenmesinde kullanılıp, yöre halkı tarafından temizleyici ve köpürme özelliklerinden faydalanılmakta, yünlerin temizlenmesinde kullanılmaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ: 

Balgam ve idrar söktürücüdür.

STANDARDI: 

Çöven kökleri için bir standart mevcut olmayıp sadece yetişme yörelerine göre; Van- Isparta (Beyşehir)’da yetişenler 1. kalite; Niğde'den elde edilenler 2. kalite; Yozgat-Çorum civarından elde edilenler ise 3. kalite olmak üzere üç ayrı kalite sınıfında toplanabilirler.