CENSİYAN

CENSİYAN (Gentiana lutea L.)

İngilizce Adı: Gentian, Yellow gentiana.

Mahalli Adları: Centiyane, Küşad, Rensiyan, Cimtiyen, Defne yezit, Güşad otu, Kantaron-u kebir, Sivri kökü, Gentiyan.

BİTKİ HAKKINDA GENEL BİLGİ:

Gentianaceae familyasının bir cinsi olan Gentiana’ların, birçok türünden biri de Gentiana lutea L. dır. Halk arasında Censiyan ya da Küşad olarak bilinen ve Gentianalar içinde ülkemizde en yaygın bulunan bir tür olduğu halde, uzun yıllardır yapılan hatalı ve aşırı toplama sebebiyle nesli tükenmeye yüz tutmuştur.

Gentiana lutea L. çok yıllık ve oldukça yavaş gelişen bir bitkidir.

Dünyada Güney ve Orta Avrupa’da 80-2500 m. rakıma kadar olan yerlerde Fransa’da Alpler ve Pirece dağlarında yetişen bu bitki ülkemizde Bursa (Uludağ Eskişehir’in kuzey kesimlerinde (Kütahya. Ayancık, Ödemiş), İzmir ve Sinop’ta doğal olarak yetişmektedir.

Bitkinin sak köklerinden yani rizomundan çok sayıda etli yapıda kökler meydana gelir. Yaklaşık olarak 10 yılda yavaş yavaş gelişen bu kökler 10 yıl sonra gelişmelerini tamamlarlar.

Derin, fazla su tutmayan ve taşsız toprakları seven bu bitki özellikle bataklık ve turbalık alanları sevmeyip buralarda gelişemez.

Diğer Gentiana türlerinden köklerinin kalınlığı ile rahatlıkla ayrılabilir.

BİTKİNİN TEŞHİSİ:

Çok yıllık ve toprak yüze/ine çıkışından yaklaşık olarak 4-5 yıl sonra hasat edilebilen 0.80-1.50 m. boyunda otsu bir bitkidir Çiçeklerin' Temmuz-Ağustos ayları arasında açar Çiçeklenme bitkinin toprak yüzeyine çıkışından 2 ya da üç yıl sonra olur. Çiçekler sarı renkte olup uzunca bir sap; üzerinde ve yaklaşık olarak gövdenin yarısından yukarda bulunan yaprakların koltuğunda 6-15 tanelik durumlar yaparlar. Gövde dik, içi boş, sert ve yeşil renktedir. Gövdenin alt kısmındaki yapraklar kısa ve geniş saplı, üstteki yapraklar ise sapsız ve karşılıklı dizilişlidir.

Bitkinin tohumları yuvarlağımsı, kenarları kanatlı ve esmerimsi renktedir. Ortalama olarak 1000 tohumun ağırlığı 0.8-1.4 gr. arasında değişmektedir.

Bitkinin gövdesinin dış yüzünde esmer sarı renk ince bir mantar tabakası bulunmaktadır. Kendine has hoş bir kokusu vardır.

DİĞER BİTKİLERLE KARIŞTIRILMASI:

Toplama sırasında genellikle yine tıbbı özellikleri bulunan Rumex (Karabuğdaygillerden) Kuzukulağı ya da Labada olarak bilinen bitki ile karıştırılmaktadır.

KULLANILAN BÖLÜMLERİ:

4-5 yıllık bitkinin kökleri (radix Gentiana).

TOPLAMA ZAMANI VE ŞEKLİ:

Toplama 4-5 yıllık bitkinin köklerinin sonbahar aylarında topraktan çıkarılması şeklinde yapılır. Toplamada araç kullanılacaksa toprağı yaklaşık 35-40 cm. derinden işleyecek bir aletle yapılmalıdır. Elle yapılacak toplamalar ise köklerin derine inmeleri sebebiyle sonbahar aylarında yağmurlu havalarda yapılmalıdır. Yağmurla yumuşayan topraktan köklerin çıkarılması daha kolay olmaktadır.

KURUTMA ŞEKLİ VE DEPOLANMASI:

Topraktan çıkarılır çıkarılmaz su ile yıkanarak, topraklarından temizlenip, küçük parçalara ayrılan kökler eğer alkol sanayiinde kullanılacaksa kurutulmadan nakledilir. Diğer amaçlar için kullanılacak kökler ise, önce güneşte daha sonra gölgede ya da kurutma fırınlarında yaklaşık 60°C de 20-40 saat kurutulur.

Her iki kurutma tarzında da kurutulan kök parçaları kolayca kırılacak kıvama gelinceye kadar kurutma yapılır. Ortalama olarak 2-4 ton yaş kökten 500-1000 kg kuru kök elde edilmektedir.

Ağırlığı 100 kg. ı geçmeyecek şekilde çuvallara doldurularak rutubetsiz ve havalandırılabilen depolarda muhafaza edilir.

Ticarette köklerin, fermente olmasına izin verilmeden yapılan kurutma işleminden elde edilen köklere beyaz, yavaş yavaş kuruyan köklere de kırmızı adı verilmektedir.

ETKEN MADDELERİ VE BULUNMA ORANI:

Censiyan köklerinden glikozitler, gentianin isimli bir alkoloid, uçucu ve sabit yağ, tanen ile mumumsu bir madde elde edilebilmektedir.

SANAYİDEKİ KULLANIM ALANI:

İyi bir ilaç hammaddesi olan censiyan kökleri hazım sistemi sinirlerini uyararak iştah açması sebebi ile iştah şuruplarının imalinde kullanılır. Kandaki kırmızı ve beyaz küreciklerin miktarını arttırdığından dolayı kan hastalıklarına karşı hazırlanan ilaçların terkibine girdiği gibi kan yapıcı şurupların yapımında da kullanılır.

HALK ARASINDAKİ KULLANIM ALANI:

Halk arasında mide rahatsızlıkları, hazımsızlığa karşı ve iştah açıcı olarak, ateşli hastalıklarda ateş düşürücü ve kan yapıcı olarak dekoksiyon (kaynatılarak), hülasa ve toz halinde kullanıldığı gibi haricen de yaraları tedavi edici olarak yararlanılmaktadır.

DROG OLARAK ÖZELLİKLERİ:

İştah açıcı, kan yapıcı, ateş düşürücü, mide ve barsak ifrazatını arttırıcı, antiseptik özellikleri vardır.

STANDARDI:

 T.S.E. tarafından standardı hazırlanmamıştır. Ancak kaliteli köklerde taş-toprak gibi ya-bancı maddelerin %5’i, kuru köklerdeki rutubet oranının da % 10’u geçmemesi gerekmektedir.