Tortul Kayaç Nedir?

Tortul kayaç (tortul kaya) (Sedimentary rock)

1) Askı materyalinden,  çökelip depolanan  materyalden  veya çözeltiden çökelen  veya çoğunlukla az çok pekişmiş olan bir kaya. Başlıca    tortul kayalar;  kum taşları,  şeyler ve konglemeralar ile kimyasal  özellikte  olan kireçtaşı, jips ve anhidrittir.

2) Materyallerin kar yüzeylerinde veya su kütleleri içersinde çökelmesi ile oluşmuş kayalardır. Çökelme  (sedimantasyon)  mineral ve/veya  organik partiküllerin oturması ve  birikmesi veya  bir  çözeltiden   minerallerin dökülmesine   neden olan süreçlere verilen genel bir   isimdir. Birikme suretiyle çökel kayaçları  oluşturan partiküllere  sediment (tortul) denir. Birikme öncesi sediment bir  kaynak   alanındaki aşınma ve  erozyon sonucunda  oluşur ve sonrasında  birikme yerine, su, rüzgar, buz, kütle hareketleri ve buzul gibi etmenler tarafından taşınır.

Tortul kayaçlar, yer yüzeyindeki su, rüzgar veya buzul hareketleri gibi dış kuvvetlerin etkisiyle, önceki kayaçların parçalanması, aşındırılması ve taşıyıcı ortamlarda (göller, denizler, nehirler) birikmesi sonucu oluşan kayaçlardır. Bu tür kayaçlar, genellikle ince taneli veya tabakalı yapıda olup, zamanla mineral ve organik maddelerin birikmesiyle sertleşir.

Tortul Kayaçların Oluşum Süreci

Tortul kayaçlar, temel olarak aşağıdaki adımlarla oluşur:

1. Fiziksel Aşındırma:Eski kayaçlar, doğal etmenler (su, rüzgar, buzul hareketleri) tarafından parçalanarak kum, çakıl, silt gibi daha küçük parçacıklara ayrılır.

2. Taşıma ve Birikim:Aşındırılan parçacıklar, su veya rüzgarla taşınır. Su akışları veya rüzgarlar bu materyalleri taşıyarak, göl, deniz veya çöl gibi ortamlarda biriktirir.

3. Sıkışma ve Sertleşme:Biriken materyaller zamanla üst üste katmanlar şeklinde birikir. Bu materyallerin üst kısmındaki katmanlar, alt katmanları sıkıştırarak sertleşmesini sağlar. Bu süreç, tortul kayaçların oluşmasını tamamlar.

4. Çimentolama ve Sertleşme:Organik maddeler, mineraller ve kimyasal bileşikler zamanla birbirine bağlanarak, bir kayaç yapısı oluşturur. Bu aşamada mineral ve tuzların çökelmesi de önemli rol oynar.

Tortul Kayaçların Özellikleri

1. Tabakalı Yapı:Tortul kayaçlar, genellikle belirgin tabakalar halinde oluşur. Bu tabakalar, birikme süreci boyunca farklı çevresel koşulların etkisiyle değişir.

2. Düşük Sertlik:Çoğunlukla tortul kayaçlar, magmatik ve metamorfik kayaçlara göre daha yumuşak ve düşük sertlikte olabilir.

3. Fosil İçeriği:Tortul kayaçlar, organik maddelerle, bitki kalıntıları ve fosillerle zengin olabilir. Bu, onları paleontolojik çalışmalar için önemli kılar.

4. Renk Çeşitliliği:Tortul kayaçların rengi, içerdiği minerallerin türüne ve çevresel koşullara bağlı olarak değişebilir. Örneğin, kumtaşı sarımsı ve kırmızı renkte olabilir, kiltaşı ise gri veya yeşil tonlarda olabilir.

Tortul Kayaç Türleri

Tortul kayaçlar, genellikle üç ana gruba ayrılır:

1. Klazik (Fiziksel) Tortul Kayaçlar:

   • Bu kayaçlar, diğer kayaçlardan aşındırılmış parçacıkların birikmesiyle oluşur. En yaygın örnekleri:
     • Kumtaşı: Kum tanelerinin sıkışarak bir araya gelmesiyle oluşur.
     • Çakıltaşı: Çakıl büyüklüğündeki parçacıkların birikmesiyle meydana gelir.
     • Kiltaşı: Çok ince taneli materyallerin birikmesiyle oluşur.

2. Kimyasal Tortul Kayaçlar:

   • Kimyasal çökelme sonucu oluşur. Suda çözünmüş mineraller, çözünürlük koşullarının değişmesiyle çökelir.
     • Kaya Tuzu: Su buharlaştıkça tuzlar birikir.
     • Kalker (Kireçtaşı): Kalsiyum karbonat çökelmesiyle oluşur.

3. Organik Tortul Kayaçlar:

   • Organik maddelerin birikmesi ve zamanla çimentolanması sonucu oluşur. Bu tür kayaçlar, fosil yakıtlar ve organik kalıntılar içerir.
     • Linyit ve Antrasit: Organik madde birikimlerinin zamanla karbonlaşması sonucu oluşan kömür türleridir.
     • Tuzlu Kayaçlar ve Petrol: Organik maddelerin çökmesiyle petrol ve doğal gaz rezervleri oluşabilir.

Tortul Kayaçların Kullanım Alanları

1. İnşaat Sektörü:Kalker ve kumtaşı gibi tortul kayaçlar, inşaat sektöründe yapı malzemesi olarak kullanılır.

2. Enerji Üretimi:Kömür gibi organik tortul kayaçlar, enerji üretimi için önemli bir kaynaktır.

3. Endüstriyel Kullanım:Bazı tortul kayaçlar, endüstride kimyasal hammaddeler olarak kullanılır. Örneğin, kaya tuzu ve kireç taşı gibi mineraller, çeşitli sanayi dallarında işlenebilir.

4. Paleontolojik Araştırmalar:Fosil içeren tortul kayaçlar, eski yaşam biçimlerini inceleyen paleontologlar için önemli veriler sunar.

Sonuç

Tortul kayaçlar, yeryüzü yüzeyindeki çevresel etmenlerin etkisiyle şekillenen ve sürekli birikim süreciyle oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar, minerallerin ve organik maddelerin çökelmesi sonucu ortaya çıkar ve doğal ortamlar hakkında bilgi verir. Hem ticari anlamda hem de bilimsel araştırmalar için büyük öneme sahiptirler.